БІЗ НЕГЕ ҚАЗАҚПЫЗ ?

Емдік өсімдіктерден жасалған табиғи дәрілер мен дәрумендер, балалар мен ересектерге арналған брендтік киімдер, косметика, т.б. төмендетілген бағамен тапсырыс бере аласыз, Қазақстанның кез-келген аумағына жеткізіп береді. Толық ақпаратты мына сілтеме арқылы алыңыз:

https://akikat01.com/internet-magazin/

                                                         

   

Қазақ  атауының  мазмұнын,  мағанасын  шығу  тарихын  зерттеген  Европа  және  Русь  тарихшылары  бұл  тақырыпқа  арнап  сандаған  жылнамалар,  шығармалар,  болжамдар  жазып  қалдырғанын  тарих  деректерінен  белгілі.  М.  Тынышпаев: -«Крафт  в  предлословий  к  «Степному  положению», приводит  легенду,  что  некий  батыр  Қадыр – Қалша  был  спасён  от  смерти  от  жажды  «каз-ак»  или  белой  гусыней,  которая  оказалось  доброй  пери  и  вышла  затем  за  него  замуж. Потомство от бывшей белой гусыни «каз-ак» стало называться «казак» деп баяндалады.
    Аңыз әнгіменің де бос жерден алынбайтындығы да белгілі. Бұл жердегі таңқаларлық оқиға, ол біздің дәуірімізден  1320 жыл бұрын ғұмыр кешкен Қадыр, Қалша есімді бабаларымыздың Русь жылнамашыларына дәлме-дәл жеткендігінде болып тұр.  Қ.Тауасарұлының  шығармасынан  міне сол  «Қадыр, Қалша бабаларымыздан басталатын ата-шежіреден үзінді келтіріп жоғарыдағы тақырыбымызға жауап іздейміз:

            

1. Қадыр, 2.Алаш.   3. Жайыл  4.Қазақ  5. Жұман,  Тұман  6. Арыс»
Ата-буын  кестесінен  бүкіл  қазақ  тайпаларының  түп  атасы  саналатын  6-Арыс  бабамыз, әкесі 5-Жұман,  атасы 4-Қазақ.  Міне осы Қазақ бабамыз барлық исі қазақ мұрагерлерінің арғы атасы яғни тегі болғандықтан барлық қазақ жұрты ҚАЗАҚ  аталады. Ал қазақ тайпаларының қауымдастығынан құралған әлеуметтік бірлестік-Қазақ елі атауына ие болды. Осылайша тегіміз де, ұлттымыз да, еліміз де-бабамыздың  аты-ҚАЗАҚ  ныспысымен  аталған  елміз. Менің пайымдауымша  әлемде  елі  түп  бабасының  атауымен  Русь,  Чин,  Қарашай  елдері  біз  сияқты  түп  бабаларының  ныспысымен  аталады  деп  молжалдаймын. Ал Алаш атауы кімге тиесілі?  Қазақ  шежіресінде  Алаштың  алты  ұлы  болыпты  делінеді.  Олар:  Қазақ,  Өзбек,  Түрікмен,  Қарашай  және  т.б.  Бұл,  аталған  елдердің  тұбі  бір, туыстас,  қандас  халық  деген  ұғымды  білдіретін  төте  шежіре.  Бұл  барлық Қазақ  тайпаларына  қатысы  бар  заңдылық.  Ара-кідік   бабаларымыз  өз  ныспысы  емес  лақап  немесе  келіндерінің  қойған  атауымен  де  аталады.  Мысалы:  Жалайыр-  лақап  атауы,  ата-анасының  қойған  есіміМерке.Өте  ерте  заманда  еліміз  Қазақ  елі  деп  те  аталуы  мүмкін.  Бұл  тарихнаманың   б.ж.с. 800-1000жыл  бұрын  орын  алған  жылнамаларында   орын  алса  керек.  Одан  бергі  заманда  ел-  елді  басқарған  Қазақ  ұрпақтарының  атауымен  аталады.  Бұл  Қазақтардың  ел  атауын  қою  ерекшілігі.

Тастанбек  Жетбисов. 

                                                               ХУН — ГУН — ҒҰН  ДЕГЕН  КІМДЕР?

1.Ғұн  тайпасы  жайында  М.Әлімбетов  өз  еңбегі  азақстан  тарихында: «Б.э.д.  4-3 ғғ. Қытай  мен  Орталық  Азияда  Ғұндардың  тайпалық  одағы  қалыптасты.  Олар  түріктердің  арғы  ата-бабалары  еді.  Жоғарғы  билеушісін  шаньюй  деп  атады.  Қытай  императоры  оған  алым-салық  төлеп  тұрған.  Алайда  ішкі  алаауыздық  салдарынан  өз  жерін  тастап  Солтүстік  батысқа  қарай  ығысып  көшті.  Біздің  заманымыздың  93 жылы  Солтүстік  Ғұндар  Тарбағатай  сонан  соң,  Орталық  Қазақстан  мен  Сырдарияға  дейін  жетті.  «Халықтардың  ұлы  қоныс  аударуы» деп  аталған  бұл  көш  2-ғасырдан  5-ғасырға  дейін,  300 жылға  созылдыы.  Олар  Орталық  Еуропаның  кәзіргі  Венгрия  аумағына  тоқтап,  қуатты  Ғұндар  мемлекетін  құрды.  Ғұн  мемлекетінң  патшасы  атақты  Еділ  батыр  452  жылы  Рим  империясын  құлатып,  Еуропа  халықтарын  иеленушілер  езгісінен  азат  етті.  Ғұндардың  бір  бөлігі  Қазақстан  елінде  қалып,  қазақ  халқын  тузуші  элементтерінің  бірі  болды»-делінген.

2.«Қазақстанның  қысқаша  тарихы»нан  алынған  мына  үзінді  Һун  тұрғысында: «Үйсін  ұлысы  Хыши  тілігіде  көшіп-қонып  жүрген  кезде,  іргелес  көрші  иозылардың  шапқыншылығына  ұшырап,  халқы  азып-тозып  Һундарға  барып  паналаған.  Осы  хаугершілікте  Үйсін  күнбиі  Нәнді  би  жау  қолынан  қаза  тапқанда,  оның  жаңа  туып,  жетім  қалған  баласы  Елжау  биді  Һун  тәңірқұты  асырап  ержеткізіп,  азып-тозып  Һундарға  келген  Үйсін  халқын  жинап  өз  қолына  беріп,  әкесінің  орнына  отырғызған».

3. «Ғұн-Түркі  тайпаларының  талай  ұлыс  боп  ұйысқан  жанкешті  топтары  шығысқа  аттанғанда,  екінші  бір  бөлігі  Алтай,  Тарбағатай,  Жетісу,  Арқа,  Сыр  бойын  жайлап  жүрген  тайпа,  ұлыс,  рулар  қауымы,  атап  айтқанда,  Баламір,  Қодан,  Арыс,  Ұлдан,  Арқау  Монжық,  Тарты  бастаған  көшпелілер  Ұлы  қоныс  аударушылар  шеруіне  қолбасшылық  етіп,  Кәріп-Ата  (Карпаты)  тауы  арқылы  Батыс  Европаға  басып  кірді.  Әйткенмен  Аттила  сынды  аргу — ғұн  қолбасшысын  өзі  көрген,  оның  қасында  болып,  оның  дастарханынан  ас-дәм  татқан  Максимин,  Сенатор,  Аристократ,  Приск  секілді  елші-саясаткерлер  Аттиланың  өзі  мен  айналасының  адамгершіл,мейрман,  иман  жүзді,  сөздеріне  берік,  мәрт  жандар  екенін  мойындап,  өз  жазбалары  мен  естеліктеріне  түсіріп  кеткен»- деп  баяндайды  А. Сатаев  Ғұн  тайпасы  тұрғысында.                                                                                                                                                  4. «445-жылы  ол  өз  бауыры   Бледаны  өлтіріп,  билікті  түгел  өз  қолына  алады».  Британка  энциклопедиясы.  2- том.  1968- жыл.    

 Келтірілген  шығарма  үзінділері  ХУН,ҒҰН, ҺУН  тарихына  арналғанына  қарамастан  бұл  сөздердің  мән — мағанасын  анықтап,  пайымдауға  септігін  тигізетін  деректер  мүлде  жоқ. Тек  екінші  үзіндіден  Һун  тәңірқұты  мен  Үйсін  елі  арасындағы  байланыс  бар  екендігі  байқалады.  Осыжәне  жоғарыдғы  сұрақтарға  жауап  табу  үшін  Қ.Тауасарұлының  шежіресінен   мына   екі – үш  қысқаша   үзінді  алсақ  деймін.  Бұл  деректер  жоғарыдағы  тарихи  оқиғалардың  шешімін  толық  және  нақты  жауабын  табауға  септігін  тигізбек:.» Дәудің ұлы  Елсау,  Жантай  Шүлен  деген  жерде  дүниеге  келіпті.  Ағайын  ала  болып,  Дәуді  өз  туыстары  Үйсін  тұқымының  бірі  өлтіріпті. Жетім  қалған  бір  жарым  жасар  Елсауды,  жеті  жасар  Жантайды  әкесінің  қабырға  туысы  Бөжей  екі  баланы  тау  бауырындағы   өткен  жылдан  қалған  бір  мая  шөпке  тығады.  Түнде  тамақ  әкеліп  береді  екен  де,  түнде  қайтып  кетеді.  Сөйтіп  жүргенде  бір  күні  түнде  Елсауды  барыс  тістеп  алып  кетеді.  Оны  Жантай  айтады.  Бөже  жанұшырып  іздеп  бес  күннен  кейін  барыс  апанын  тауып,  барыс  кеткеннен  соң  баланы  алып  қайтады. Міне,  сол  барыс  емізген  бала  Елсау  ер  жетіп,  Құн  көмегімен  еліне  қайта  ие  болады. Құн  елінің  арасында  жүріп,  соғыс  өнеріне  әбден  жетіліп,  одан  өз  елінен  қашқан  аталастарынан   қол  жинап,  қайта  өз  елін,  билікті  қолына  алады.  Елсауды  елі  ардақтап  Күн  би  атандырған».

  Қазақ  сөзінде  Нән  мен  Дәудің  мағанасы  бір.  Хиши – Шүлен.  Іргелес  көрші  иозылдар – Дәудің  өз  туыстары.  Осылайша  Ханзулар  (біз  қытай  дейміз)  жазған  тарихи  оқиғаның  шешімін  тауып,  мән-мағанасының  сырын  аштық.  Келесі  кезеңде  Құн  сөзінің  түсінігі  мен   жоғарыдағытүсінігі  беймәлімсұрақтарға жауап іздеу  үшін  шежіреден  кесте  түзейік:

                                                                                  АРЫС

Ақ            Пан                 Жан                                   Бол                                Бал               Бек

  Кейкі                           Ар       Құн                Қып   Шақ  Қоң  Рат      Уақ    Керей    Нау   Ман       Алшын

  Төменгі  қатардағы  жеке-дара  қарағанда  ныспысы  оғаштау  көрінетін  адамдар         шамамен  б.ж. с.  650  жыл  бұрын  ғұмыр  кешкен  ағайынды  бабаларымыз.  Ал  ®ағайындылардың   ныспысын  қосарлап  оқысақ  өзімізге  таныс,  құлаққа  жайлы,  жүрекке  жылы  сезім  беретін,  өзіміз  білетін  Арқұн,  Қыпшақ,  Қоңрат,  Найман  атты  Орта  жүз  тайпаларының  атауларын  көреміз.  Кестеден  Жанның  екі  ұлы, Ар  және  Құн. Заманында  Ар  мен  Құн  елін  басқарып,  билік  жүргізсе  керек.  Соның  арқасында  ел  атауы  Ар  мен  Құнмен  аталуы  біздің  дәуіріміздің  500- жылдарына  шейін  сақталуы  осы  болжамның  жалсыз  екенін  көрсетсетеді. Енді  Аттила  (Еділ)жайлы  қазақ  зиялыларыныңкөзқарасы  маған  өте  түсініксіз.  Мәселен,  Жанұзақ  Әкім:  -« Есімінің  түрлеше  аталуы   оның  барлық   халықтарға  ортақ  тұлға  екенін  көрсетеді»-деген  мақаласы  Аңыз  адам  журналында   жарияланған. «Ортақ  бұқадан-жеке  бұзау  артық»- деген  атам  қазақ.  Мүмкін   бұл  пікір  ҒҰН  сөзінің  мағанасы  беймәлім  кезінде  айтылған  пікір  болар.  Болашақта  бұл  пікір,жаңа  тұжырым  орын  алар  деп  ойлаймын.   Жоғарғы  кестеден   Аттил – Құн  тайпасының  өкілі  екендігін  көріп  таныстыңыздар.  Демек  түбі  Қазақ.  Ал  Аттилдің  азан  аитып  қойылған  ныспысын  білгіңіз  келсе  жоғарыдағы  шежіре  мағлұматын  келтіріп  білетін  боламыз:- « Бұл  хижра  жылнамасынан  150-200 жылдай  бұрын  Құн  тұқымы  Ақжолдың  екі  ұлы  Еділадан  мен  Біледан  соғыс  салған,  ромдықтарды  тітіреткен  жер.  Бірақ  осы  ұрыста  Еділадан  інісі  Біладанның  қайтыс  болған  жері.  Қасиетті  бабаларымыздың  атының  тұяғы  тиген,  Ром  билеушісі  Тедористі  бабамыз  Еділадан  жер  жастандырған  жер». Бабамыз  тарих  тұрғысында: — « Тарих- дәлдікті,  дәлелді  білдіретін,  содан  мағлұмат  беретін  ілім.  Ал  оның  барлығын  шола  алмағанда,  ащы  ішекті  ағысымен,  тоқ  ішекті  тоғысымен  қайнатып  бергенмен  бірдей».  Менің  пайымдауымша,  біз  қазіргі  таңда  дәлме — дәл  осындай  тарихтан  дәріс  алып,  дәріс  беріп  ғұмыр  кешудеміз.  Оны  осы  шағын  мақаладан   байқауға  болады.  Енді  мақаланың  жалғыз  шешілмей  қалған  дерегін  анықтау  үшін  Әбілғазы  шежіресінен  үзінді  келтірейік:

    Адам  Сафиолла – Түрік –Сақ – Қазақ – Құн – Еділадын –

  Шежіре  кестесі  тарихының  даму  кезеңдерін  бақылап – бағдарлауға  көмегін  тигізбек. Мәселен,жоғарыдағы  М. Әлімбетовтың:-«Ғұндар   түріктердің  арғы  ата-бабалары  еді»- деген  тұжырымы  қазақ  шежіресінен  білімі  саяз  азаматтың  пікірі  болмақ.  Шежіреден  байқасаңыздар   Ар,  Құн  тек  бүгігі  Қазақтың  АРҒЫН  тайпасының  арғы  атасы. Сонымен  қатар Түрік  елі  өте  ерте  кезде  кәзіргі  мекен – жайына  кетсе  керек.  Мұндай  пайымға  келу  тарих  жылнамаларында  сөз  болатын  тайпалар- — Қазақ  тайпалары,  Қазақ  ұрпақтары. 

Мақаланы қорындылай  келе  мынадай  тұжырым  жасауға болады:                                           —тарих  жазбаларындағы  Хун,Гун  сөздерінің  мағанасы  қазақтың  ҚҰН  сөзінің  русша  айтылымы.-Құн  тайпасының  бүгінгі  күнгі  ізбасарлары,  ұрпақтары – Арғындар.—Аттила – Еділадан  Құн  тайпасының  тумасы,  Арғындардың  Ұраны  — Ақжол. 

Венгер  елінің  баяны. Болгар,  Албан  елдерінің  болжамы.

  Кәзіргі кезде Венгрия деп аталатын мемлекет ертеде қазақ тілінде Мажарстан деп аталады екен. Бұл Мажар елі деген ұғым болса керек.  Мажар сөзінің мағанасы анық белгілі болмағандықтан тек болжвс жасауға боалды. Мажар ертедегі атамыздың аты босла керек. Сол себепті атамаз басқарып билігін жүргізген ел  сол  елді  басқарған  адамның  атымен  аталады.   Бұл  Қазақ  елінің  заңдылығы.  Осылайша  ел,  Мажар елі аталса керек.

  Ал Венгер елінің екінші атауы Мадьяр жайында әлем тарихын зерттеуші ғалымдар бір ауыздан:-екінші атауы –Мадьяр жайында– кәзіргі кезеңде ол туралы ешкімге белгісіз босла керек деген пікір білдіреді. Онысы дұрыс та болар. Бірақ ертедегі біздің аталарымыз бар емеспе? Мүмкінсол аталарымыздың жазбалары бізге беймәлім тарихи деректердің сырын ашуға көмектесіп, табан тірерлік мәлімет беру мүмкіндігін естен шығаруға болмас. Міне сондай тарихта теңдесі жоқ мәліметті  шежіреші  Қ.  Тауасарұлының  өз аузынан тыңдалық: –«Біздіңбір топтан, бір түп-тұқианнан тарайтынымызды ұранымыз <Алаш>-ақ айтып тұр. Қазақ қашанда жауға өз атасын атап шабады. Мұны ілгеріде өткен ғаламда аты белгілі ілім иелері де айтады. Атамыз Қазақ аты бір заманда бізден-Қазақтан бөлінген Мадярдан шыққан ғұламаның кітаптарынан да, парсының әйгілі шайыры Фердаусида  да кездеседі. Оны өзім көзіммен оқыдым. Қазақтың  Алаш,  Қазақ,   Ар,  Құн,  Үйсін,  Нау,  Ман  аталуы  бері  келе  жеке  ХАН  аттарымен  аталып,  пәлен  ханның  жұртымыз  дегеннен  көп  нәрсе  шатасқан».  Осылайша   ертедегі  Алаш,  Қазақ,  Үйсін,  Құн  т.б.  хандықтар  ел  басқарған  адамның  атымен  аталып,  негізгі  атаулар  беймәлім  болып  бізге  жетпеген.Ендігі  кезекте  жоғарғы  деректен  алынған  мәліметін  пысықтайық.  Біріншісі-Мадиярдан шыққан атамыздың мәліметі арғы қазақ жұртының түп атасы бабамыз Қазақ дәуірінде де бірлескен елі яғни мемлекеті болған. Осы деректің негізінде Қазақ  хандығы кәзіргі кезеңнен шамамен 3000 жыл бұрынболғанының дәйекті  дәлелі ретінде қарастыруға болады.  Екіншісі – мадяр   Қазақ  тайпасының  өкілі.

  Мадиарлар жайында Венгрия ғалым түріктанушы Интван Конра Мандоки былайша баяндайды: « Қазақстанның ру-тайпалық құралымында саны аз емес, шамамен 100000 жан өздерін Мадьяр деп атайтын ру бар. Бұл рудың шығу тегі, шежіре мәселесін зерттеу бұған дейін жүргізілмеген немесе мүлдем беймәлім. Шежірелік аңыз бойынша мадьярлар бір кездері батысқа қарай ауған жұрттан бөлініп қалған»- дейді өздерін. Бұл  мәләметтен  кейін   біраз ізденіс  нәтижесінде,  мен  мадяр  жайында  М.С. Мұқановтың «Этнический состав казахов среднего жуза» шығармасынан таптым. Шығарма негізінде Мадьяр тайпасының сызбасын былайша нашықтауға болады.

                                                  Қып,  Шақ

                                                 Қарақыпшақ

                                                  Бұлтын

                                                  Мадьяр

Осылай бір кезде көшпельі Қазақ тайпаларының құрамынан бөлініп қалдық дейтін  туыстарымыз Мадярлардың сөздерінің жаны бар болса керек. Менің пайымдауымша Венгрияның тарихта айтылмаған үшінші атауы болса керек. Ол біздің тайпаларымыздың атауына ұқсас Хунгария атауы. Хунгария атауы- Хун елі деген мағананы білдірсе керек. Бұл атау Русь және Еуропа тарихшыларының берген ел атауы. Қазақшасы  жоғарыда  көрсетілген Құн елі. Қазақ жеріндегі Құн мұрагерлерін кәзіргі таңда біз-Арғыңдар деп атаймыз. Сонымен қатар Венгерлер әлем тарихында Атилла есіммен белгілі Еділаданды біздің атамыз деп ардақтап құрмет тұтады. Бұл өз кезегіде Қазақ еліндегі Арғындардың, Қыпшақтардың Венгрия елінің жұртымен туыстас екендігінің белгісі. Қорыта айтқанда осы айтылған фактілер негізінде бүкіләлемдің тарихта шешімін таппаған Венгрия елінің шыққан тегі, тарихнамасы осы фактілер негізінде өз шешімін тапқан мәселе деп есептесек қателеспесек керек.

Кәріп-Ата өңіріндегі-Русша Карпаты-Венгер елініне көршілес Болгария және Албания елдерінің де шыққан тегі мен тархиамасы әлем тарихында әртүрлі болжам мен аңыздар негізінде құрастырылып шешімін таппаған мәселеге ұқсайды. Осы мәселе төңрегіде өз пікірімді білдірсем  деймін. Ерте кезде Еділ, Дон, Днепр, Дунай аралығындағы сайын даланы мекендеген жұрты-көшпелі Қазақ тайпаларының өкілдері болатын. Бұл жұрт тарихта бұлғар деген атауымен белгілі. Олай болса осы туыстас көшпелі Қазақ тайпалары ел құрып атауын Бұлғар деп атаса керек. Мүмкін ол атауды көршілес елдер де қоюы ықтимал. Ал Албан елі біздің Албан тайпасының өкілдерінің атымен қойылғанға ұқсайды. Албан тайпасы тарих бетіне шамамен б.д.д 150-жылдары белгілі болған. Менің бұл болжамға келуіме жақында сол елдерде болған туристің әңгімесі түрткі болды. Оның айтуынша ол жергілікті халықпен аз күнінің ішінде ақ түсінісе білген. Сонымен қатар жергілікті халықтың қазақ жұртына бауырмалдық танытып қарсы алғанын да айтқан ды.

Тастанбек  Жетбисов.  Мекен  жайым:  Шымкент  қ.  Қ.  Аманжолов  көшесі  124  үй.

Байланыс  тетігімнің  реттік  саны 8  700 262 89 12.

Монғолдар   қалай  түркіленді.

Қазақстан  тарихы  деректеріне  сүййенсек  Шыңғыс  хан  ұрпақтары  мен  Монгол  тайпаларының  түркілену  кезеңі  былайша  баяндалады:- «Жүз  жылдың  ішінде  Монгол  жерінен  келген  тайпалардың  өздері  түркілерше  сөйлеп,  жергілікті  халықтың   арасына…олармен  некелесіп,  солардың  жерінде  өмір  сүруге  қалғандықтан,  бір  ру  сияқты  сіңе  бастаған.  Мұндай  этностық  араласу  Қазақстанның  барлық  аймағында  жүрген.  Әсіресе  Ақ  Орда,  Ноғай  Ордасы,  Могол,  Әбілхайыр  хандықтары  этнос-саяси  қауымдастықты  басқару  кезінде  тайпалардың  араласу  немесе  бірігу  жылдам  қарқынмен  жүрген»-деп баяндалады.  Бұл  тарих  тәлімі.  Мұғлім  берген  тапсырманы  орындай  салатын  біз  мектеп  оқушысы  емеспіз. Табиғат  берген  санамен  саралап  көңілден  туған  пікірімізді  білдіруіміз  керек.  Сонымен-«араласу,  бірігу  жылдам  қарқынмен жүрген»-  бұл  қандай  қарқын?  Әрине  некелесіп  араласу. Оған  Монголдардың шама-шарқы  жете  ме  екен? Өзімен  бірге  қызы  жоқ  алып  жүрген—елде  қалған. Ал  Қазақ  келін  алмаса  қызын  келіндікке  бере  қояды  деп  ойлаубізді  алдап-арбау  деп  түсінуіміз  керек.  Оған  қоса  жеңіліс  тапқан  Қазақтар  саны,  монголдардан  ОН  есе  артық  болған  жағдайда  мұндай  оқыйғаның  тіршілік  тұрғысынан  қарағанда  санаға  симайды  деген  пікірден  басқа  тұжырым  табылмаса  керек.   Олай  болған  жағдайда   мұндай  «араласу,  бірігу»- жылдам  қарқынмен  жүрді  деуге   негіз  жоқ.  Келесі кезеңде  Монғол империясын құрған Шыңғысхан ұрпақтары жайлы жазылған мәліметтер мен деректер жиынтығына сүйеніп Шыңғысханның Бөртеден туған төрт ұлынан тарайтын тұқымдарын кесте түрінде бейнелеп, ұрпақтарының маңғол есімінен қазақ есіміне өту   кезеңін зерделеп көрейік:

Шыңғысхан

Жошы                           Шағатай                                                                            Төле

Шибанхан Тоқай                        Темір                                                                                     Һалаку

    Бахадүр хан                           Өзтемір                                                                                    Абақ

Жошы бұқа                       Қожа Бахадұл                                                                             Арғын

 Бекқоңды                            Орыс хан                                                                               Ғазан-Ғали

 Әли                                 Қуыршақхан      

Махмүдин Хан                        Барақ хан

Толы хан                     Әбусағит-Жәнібек хан

Жоғарыдағы  Шыңғысхан  ұрпақтары  кем  дегенде  баласының, немересінің, шөбересінің, ныспылары моңғол халқының ныспылары болуы керек-ті яғни Шагай, Шадив, Юмчин, Томор Тунті, Алтангэрэл  сияқты  есімдермен  тарихта  қалуы  заңды  құбылыс  болар  еді.  Бұл  жерде                                                                                                                               ондай  заңдылықты   жоғарыдағы  ата-буын кестесінен орын алмағаңдығы  көзге  көрініп  тұрғаны  ақиқат.   Ендеше  бұл,  Темір- Шыңғыс,  моңғол  елінің  азаматы  деп  тұжырым  жасау  әпендінің  шешіміне  ұқсас  болар  еді.  Олай  болса  Тімірдің  ұрпақтары  Қазақ  есімді  болуы  Темірдің  Қазақ  елінің  азаматы  екендігінің  бұлтартартпас  дәлелі  болмақ.

Тастанбек Жетбисов, Мекен жайым Шымкент қ. 1айланыс тетігімнің реттік саны 8 700 262 89 12

ОТЫРАРДЫ   КІМДЕР ҚИРАТТЫ?

  Отырар.«Отырар аты – ардақты,  ол  ұлттық —  мақтанышымыз.  Қаһарлы  Шыңғыс  ханның  жер  қайыстырған  түмендерімен  жарты  жыл  табан  тіресіп,  соққы  берген,  тауын  шағып,  тауанын  қайтарған,  артындағы  қалың  елге  тыныс  болған  да –сол  Отырар  еді.  Олардың  алғыр  қолбасшысы – Қайыр  ханның  қаһармандығы  аңызға  айналған» деп  толғайды  «Отырар ойраны»  романының  авторы  Х.  Әдібаев.  Иә,  шындығында  бұл  оқиға  негізінен  аңыздан  құралған  іспетті.  Жарты  жыл  шошалада  күнін  көріп, үйсіз-күйсіз  ортада қырылмаған  монғолдар,  жарты  жыл  жемге,шөпке,  суға  жарымай  аман  қалып,  ойран  салып  соғысқа жараған  арғымақтар,  жарты  жыл  қапаста  қалып, тамаққа  жарымай   Монголдарға  «соққы  берген»  Қоңыраттар,«қолбасшы – Қайыр  хан» бәрі-бәрі  аңыз  емей  немене?Бірақ  осындай  аңызды  ойлап  тауып  құрастыру  да  талантты  қажет  етеді.  Кері  жағынан. Айтпағым-жазғанда,  айтқанда  оқиға  желісі  тіршілік  қағидаларына  қайшы  келмей  жапсарласып  үйлесімді,жалы  жоқ  шындық  болғаны  дұрыс  демекпін.Тарих  дәлдік  пен  шындықтан  құрылғаны  абзал.  Бұл  тарих  жазушылардың   орындалмайтын  қағидасы.  Жоғарыдағы  автор:- «назарларыңызға  ұсынылып  отырған  шығарма  тарихи  шындыққа,  тарихи  документтер  мен  археологиялық  қазбаларға  негізделген» — деп   сендірмекші  болады.   Сенер-ақ  едік,  бірақ  оқиғаның  тіршілік  тұрғысынан  қарағанда,  оқиғаның  болмау  тұстары   басым  болып,  таразы  басы  тең  түспей  тұруында.  Табиғаттың  берген  санасымен  саралап  оқиғаның  күманды  тұстарын  пайымдап  өз  пікірімізді  ортаға  салып  тексеріп  көрелік:  — « Фергана– бесінші  ықлымдағы  уәлаят,  егішілікпен  айналысатын  өлкелермен  шекаралас  жатыр.  Шығысында  Қашқар,  батысында  Самарқан,  оңтүстігінде  Бадахшан  шекарасындағы  таулармен  шектеледі.  Ал  оның  солтүстігінде,  Алмалық,  Алмату  сондай  кітаптарда  Отырар  деп  аталып  жүрген  Янги  секілді  қалалар  болғанымен,  Могол  мен  Өзбектің  шапқыншылығынан  кейін  бұл  қалалар  жермен-жексен  болып , жұртында  елді  мекен  де  қалмаған».  Бұл  Бабырдың   «Бабырнама» атты   шығармасынан  келтірілген  үзінді  ақпараты  жоғарыдағы  «монголдар»  аңызын  жоққа  шығармақ.  Отырарға  шабуыл  жасап  соғысқан,  тарихта  айтылғандай  шапқыншылар  Монголдар  емес  Моголдар  екен.  Солай  болған  жағдайда  біз  — Моголдар  кімдер?, олар  не  үшін  күресті?Отырарға  қандай    мақсатпен  шабуыл  жасады?,қайдан  келді?-деген  заңды  сұрақтарға  жауап  іздеп,түсінісік  табуымыз  кажет.  Қойылған  сұраққа  жауапты   Қ.Тауасарұлының  шежіре  шығармасының  дерегіне  сүйенсек  Могол – б.д.  160 ж. бұрын  дүниеге  келген  Абыл  бабамыздың  лақап   есімі  екен.  Қазақ  елінің  дәстүрі  бойынша  ел  атауы  елді  басқарған  адамның  атымен  аталады.  Заманында  еліне  еңбегі  сіңген  бабамызды  елі  ардақтап,  кейінгі  ел  басшылары  ел  атауын  өзгертпей,соңынан Жалайыр  тайпасының  еншісіне  тиген.  Осылайша Жалайыр  тайпасынан  құралған    ел  Могол  елі  деп  аталған. Отырарға  Жалайыр  тайпасының  өкілдерінен  жасақталған  әскер шабуыл  жасаған,  яғни  Моголдар.  Ол  кезде  он  екі  атадан  тұратын  Жалайырлар  елі – Могол  елі  деп  аталған  екен.

Келесі,  екінші  сұрақтың  да  жауабын жоғарыда сөз  болған  шежіреден– «Шыңғыс  туралы  бірер   ауыз  сөзді кейінгі  ұрпаққа  тастай  кетейін»- деген  мәліметінен  табамыз.  Міне  осы  тастап  кеткен  сөздерінен  екінші  сұрақ  дүмбіл  емес, нақты  жауабынан  хабардар  боламыз. «Ол  шақта ( Темір  заманында)  Арқас  пен  Соқақ  арасындағы  қалың  жұртты  қара  қытайдың  Горханы  билейтін  еді.  Темір  Қара  қытайдың  тепкісінен   құтылу  үшін,  билер  көмегімен  бар  елдің  ( барлық қазақ  тайпаларының)  басын  қоспақ  болды. Қазақ  билері  Ұран-Майқы,  Қалдар,  Орқаш,  Түмен,  Темірқұт,  Тулақ  бас  болып  ортақ  жауды  талқандап  бостандық  алу  үшін  қазақ  тайпаларының  басын  қосты».  Міне осылай  бүкіл  Қазақ  тайпаларынан  құрылған  ел,  елді  (мемлекетті )  басқарған   Могол  тайпасының  атауымен – МОГОЛ  мемлекеті  болып  аталды.  Ол  кезде    Қазақ  елінің   ел  атауын   қоюдың  заңдылығы   осылай   болатын-ды.  Бұл  одаққа  Найман  елі  қосылмады.  Өйткені  Найман  елі  Горхан  тепкісінде  болмаған –ды.  Шыңғыстың  жермен  жексен  еткен  қалалары  көбіне  қара  қытайлар  билеп  отырған : Ұш  Ақтөбе,  Тараз,  Отырар,  Бақын  сияқты  қалалар  болатын».  Сонымен  Ұш,  Ақтөбе Тараз,  Отырар,  Бақын  қалаларының  қирауы,   елді  билеп-төстеп  отырған  қара  қытайлықтардан  бостандық  алу  жолындағы   шайқастың  салдары.  Осылай  қара  қытайлықтарды  талқандап  бостандық  алу  үшін  болған  шайқаста  жоғарғы  аталған  қалалар  зардап  шеккен.  «Жығылғанға  жұдырық»-  дегендей  қалалардың  толық  қирауына  Ұлы  жүздің  Барлас  тайпасының  өкілі-туысымыз   Ақсақ — Темірдің   шапқыншылығыүлесінің  де  мол  болғанын  атап  өткен  дұрыс  болар. Бұл  дерек  жоғарыдағы  қойылған  сұрақтық  толық  жауабы  болса  керек.,

  Тарих  деректерінде,  бүгінгі  күндері  әрқилы  нұсқамен  баяндалатын  Отырар  оқиғасың  беймәлім  тұстарын  беретін  мәлімет  баршылық.  Тарихтаосы  оқиғаның  белгісіз  тұстарын  ашатын    деректерді  сараласақ:  –«Қоңырат  Тоғышар – Шыңғыстың  күйеу  баласы.  Тоғышардың  өлтірілуінен  590-595-(1212-1217)   жылдар  арасында  бірталай  ел (ру-тайпалар)  босқа  қан  төкті.  Бұл  ел  (коңыраттарды  айтады)  Шыңғыстың  күшін,  оны  көп  қолдап  отырғанына  сенгісі  келмеді.  Одан  басқа  олар  елшілік  рәуаятына  жатпайтын  оғаш  іс  істеді.  Шыңғыстың  жүз  алпыс  түйемен  жіберген  керуенін  түгел  тонап,  басы  Тоғышарды,  Тоқы  бидің  үлкен  ұлы  Еренді және  алпыс  бес  адамды  дүбіремен  қырып  тастады  да,  Асанның  екі  көзін  ойып,  екі  кұлағын  кесіп  шұнтитып,  құйқасын  үш  жерден  тіліп,  өзін  қара  есекке  теріс  мінгізіп, екі  қолын  артына,  екі  аяғын  есектің   бауырынан  байлап  бір  түнде  Шыңғыс  шатырына  жеткізіп  тастады.Кейін  көр  Асан  аталды.  Мұны  істеген  Қоңыраттарды  қыруға,қатты  қаһарланған Шыңғыстың  қызы  Моқын  сұлу  соғысты  өзі  басқарды.  Бүкіл  бір  қаланы– Мүсәпірді  жермен  жексен  етті»

Осылайша  бабамыздың  бір ауыз  сөзі  кәдеге  асып  тарихымыздың  шаң  басқан  қатпалында  қалып  қойған   оқиғалардың мән-жайынан  хабардар   болып,  төмендегідей  қортынды  жасауға-да  мүмкіндік  алдық:

 — Могол-бабамыздың  лақап  аты.  Жалайыр  елінің   меншігіндегі ел атауы.

   —  ортақ  жау  қара  қытай  басқыншылығынан  құтылу  үшін  қазақ  тайпаларының  Билері  одақтасып  Әскер  жасақтаған,                                                                                                                                                                           -барлық  әскердің  басшысы  етіп  Могол  елінің  ханы,  Темірді  тагайындаған. 

Жаңа,  барлық қазақ  тайпаларынан  құрылған  мемлекет,  елді  басқарған  Могол  тайпасының  атауымен-Могол  мемлекеті  деп  аталған.  –бұл  жаңа  ел тарих  әлемінде  Монгол  болып  танылды.  Могол  сөзінің  Монгол  сөзіне   айналуы  Әбілғазы  айқандай:  «Рашид-ад-диннен  бермен  қарай  372  жыл  бойы  көшірмешілер  бір  кітаптан  екінші  кітапқа  көшірген  сайын  жартысын  бұзып  бүлдірген»-дейді.  Өз  кітабындағы  Монголдар  да  Моголдар  деп  түсінуіміз  керек.  Шежіреден  хабары  мол  Жалайыр-Могол  Әбілғазы  өз  тегін  білмеуікүпірлік түсінік болса керек.  Бұл  да  сол  көшіру  кезіндегі  жіберілген  қателік  болса  керек.  Ал  Чин  елінің  жылнамашылары  адам  аттарын да  өз  сөзіне  аударып,  Темучин,  Тиан хан,  Ван  хан  деп   көрсеткен.  Менің  білуімше  Монгол  еліндегі  «Құпия  шежіре»  де  Чин  елі  сөзімен  жазылған  шығарма  болса  керек.  Ыңғайлы  кезеңді  пайдаланып  Әбілғазының  «Түрік  шежіресі»- Ұлы  жүз  тайпаларының  шежіресі  деп  ойлаймын.  Могол  шежіресі.  Бұл  шығармада  Түрік  тайпалары  жайында  сөз  болмайды.  Өйткені  Могол  шежіресі.  Сонымен  қатар  ТҮРІК  сөзінің  дұрыс,  сауатты  жазылуы  тек  осы  шығармада  ғана  болса  керек.   

 -Сонымен  Темір – Шыңғыс  Жалайыр  тайпасының  өкілі,  және  оның  Төре  аталатын    ұрпақтары  да  Жалайыр  тайпасының  өкілдері.  Жалайыр  мен  Төрелердің  ТАМҒАСЫ  Тарақ  тамғалы  болуыбұл  екі  тайпаның  қандас,бауырлас,  түбі  бір, туыстар  екендігінің  бұлтартпас  дәлелі  деп  білуіміз  шындық  болмақ.     

  Бұл  ертегі  мен  аңызға  ұқсас  Отырар  оқиғасының   жалсыз,  дәлдік  пен  шындықтан  құралған  тарихнамасы. Менің  пайымдауымша    ескі тарих-  болжам  мен  ертегіге  ұқсас  жазушы  қиялы  мен  қаламының   қисаюына  байланысты   жазылған  шығармалар   жиынтығы  сияқты  болып  көрінеді.  Осылай  ертегі  мен  аңыздар  негізінде  жазылған  тарихнамалардың  шынайы  келбетін  көрсететін  шығармалар  жазу  бүгінгі  таңдағы  азаматтардың  парызы  деп  ойлаймын. 

Жетбисов  Тастанбек.  Байланыс  құрылғымның реттік  саны-8 700 262 89 12.

                                                            

  ӨНЕР  ДЕГЕН  НЕ?

Уикипедия-ашық  энциклопедиясынан  алынған  мына  мәлімет  өнер  тұрғысында:  Өнер-  көркем  образдар  жүйесі  арқылы  адамның  дүниетанымын,  ішкі  сезімін,  жан  дүниесіндегі  құбылыстарды  бейнелейтін  қоғамдық  сана  мен  адам  танымының  формасы.  Өнердің  мақсаты – дүниені,  адам  өмірін,  қоршаған  ортаны  көркемдік-эстетикалық  тұрғыдан  игеру.  Осыған  орай  өнердің:  көркем  әдебиет,  музыка,  мүсін,  кескіндеме,  театр,  кино,  би,  сәулет  өнері  т. б. түрлері  бар. Келесі  кезеңде  т.б.  түрлерін  баяндайық.  Ою-өрнек  өнері.  Түрлері:  Ши  орау,  өрмек,  көркемдеп  тігу,  жүн  және  одан  жасалатын  заттар,  тері  өңдеу,  ұқсату,  зергерлік,  тоқу  өндірісі.  Шаруашылыққа  қажет  бұйымдар:  киіз  үй,  арба,  шана  және  т. б.Соғыс  өнер  және  оның  тараулары.  Ғылым  және  техника  өнері  және  оның  тараулары. Тән  Ғылымы  өнері  және  оның  тараулары.Абай  атамыз  дін  ағымындағы  адамдар  жайында: — «Махшарға  барғанда  құдай  тағала  қажы,  молда,  сопы,  жомарт,  шейт-соларды  қатар  қойып,  сұрар  дейді:  « Сендер  дұниеде  қажеке, молдаеке, мырзаеке,  батыреке  аталмақ  үшін  өнер  қылып  едіңдер,  ол  дүниең  мұнда  жоқ.  Сендердің  ол  қызықты  дүниең  харап  болған,  сонымен  қылған  өнгерлерің  де  бітті»- дейді.Үзіндіні  мәліметіненбілгеніміз  дін  мамандары  да  өнер  адамдары.

Келтірілген  мысалдар  жиынтығын  саралап-зерделеудің  нәтижесінде  байқағанымыз  әрбір  жеке  тұлғаның  атқаратын  қызыметінің  өзіне  тән,  қолынан  келетін,  сүйіп  істейтін  мамандығының  атауы-­­ ӨНЕР  болмақ.Өнер  оқып-тоқудың  нәтижесінде  келетін  дүние.  Дамып,  жетілуі  де  шексіз. Абай  атамыз  айтқандай-  «дүние,  мал  жұтайды, ӨНЕР  жұтамайды.  Тағы  да өнер  жайында:      1. Өнер- халық  тарихының  шежіресі.        2  Өнер- адамның  әлемдік  көркемдік  жағынан  игеру  жөніндегі  әрекеті.3. Өнер  әсемдіктің  ең  жоғарғы  түрі.

                Жоғарыдағы  келтірілген  өнер  сөзінің  анықтамасында  менің  пайымдауымша  жіберілген  қателік  мынадай  болмақ.  Жоғарыда  айтылғандай  өнердің  тараулары  сан-алуан.  Сондықтан,  1- нұсқада Шежіре  өнері,  2- нұсқадаКөркем  өнері,  3-  нұсқада  Сән  өнері – деп  өнер  саласын  айшықтап  баяндау  сауатты  ұғым  болар  еді  деп  ойлаймын.  Ерекше  атап  өтетін  мәселе  мынау.  Елімізде:  Қазақ  ұлттық  өнер  университеті  бар.  Университете  «жаңа  өнер  мамандықтары  ашылды»-дейді.  Олар:  Мәдениеттану,  өнертану,хореография,  кескіндеме,  мүсін,  режиссура,  операторлық.  Байқасақ университеттің  даярлайтын  мамандықтары  қол  және  сөз  өнері  мамандары.  Сондықтан  аталмыш  оқу  саласын: — Қазақұлттық  қол  және  сөз  өнері  университеті  деп  аталса  өз  мағанасына  сәйкес  болар  еді  деп  ойлаймын.  Ал осы  мекемеде«өнертану»  мамандығын  бітіруші  студенттер  өнердің  қай  саласында  қызымет  атқармақ?.  Барлық  өнерді  бір  адамның  меңгеруі  санаға  симас  дүние  емес  пе?«Жеті  қырлы,  бір  сырлы»-деген  адамның  өзіне  көптік  етпей  ме?. Сондықтан  бұл  мамандықтың  атауын атқаратын  мамандығына  байланысты    аталса ұрыс  болмай ма?.      Сонымен  қатар  мақалада:  «Өнер  алды – қызыл  тіл»  деген  қазақмәдениетінде  сөз  өнерінің  орны  ерекше  болған.  Бұны  да  осы  секілді  халқымыздан  мұра  болып  қалған  мақал – мәтелдерден  көруге  болады»-деген  де  мәлімет  бар.  Бірақ  өкінішке  орай  осы- «көруге  болатын  мақал-мәтелдер»  мақалада  келтірілмеген.  Осылайша  келтірілген  мақалдың  мән-мағанасы  түсініксіз  болып  қалған.  Және  де    қазақтың  бір  мақалы: «Өнер  алды-бірлік,  ырыс  алды-тірлік»-дейді.  Осылайша,  Өнер  алды-бірлік  пе?  Әлде – қызыл  тіл  ме?.  Қайсысы  дұрыс,  қайсысы  бұрыс?  Абай  атамыз  бірлік  тұрғысында:  бірлік – ақылға  бірлік,  малға  бірлік  емес- дейді.  Демек  ертеден  белгілі  өнер  туындылары  бүгінгі  күнге  жеткен  қоғамдық  сана. Сонымен  қатар  тіл  сөзінің  өз  мағанасы  белгілі  сөз  екенін  де  ескеруіміз  керек.  Оны  өз  мағанасында,  тіршілік  иесі  тәні,  ауыз  қуысының  бір  мүшесі  ретінде  түсінген  дұрыс   болмақ.  Осылайша,  «Өнералды-қызыл  тіл»  мақалы  тіршілік  тұрғысынан  қарағанда  жаңсақ  айтылған  мақал  деп  айтуға  негіз  бар.Енді  әңгімемізді  Өнер  мақсаты  жайында  қозғасақ.  Ол  жөніндегі  мақала  көзқарасын  жоғарыда  оқыдыңыздар.  Бәріміз  тіршілік  иесіміз.  Демек  ӨНЕРДІ  философиялық  емес,  тіршілік  тұрғысынан  пайымдасақ.Себебі  ӨНЕР   сөзі  Сөз  өнері  ғылымының  мән-мағанасы  белгілі,  аныталған  сөз.  Ендеше сөзді  өз  мағынасыда  түсінген  дұрыс  болмақ.  Осы  тұрғыда  Абай  атамыз:  «Егерде  мал  керек  болса,  қолөнер  үйренбек  керек.  Мал  жұтайды,  өнер  жұтамайды»- дейді.  Кәзіргі  таң  Абай  заманындағыдай,    тек  қолөнер  емес,  өнердің  алуан  түрін  оқытып  үйрететін  жоғары,   орта  білім  ордалары  жеткілікті.  Абай  атамыздың  түсінігі  бойынша,  ӨНЕР  мақсаты – мал  табу.  Мал  табу  адамзат  тіршілігін  дамытып,  жалғастыру  болмақ.  Демек  ӨНЕР – ӨМІР  сүру,  сүру  үшін қаражат  табу  ұшін  қажет  дүние  болмақ.  Ал  жоғарғы  мақалада:  «Өнердіңадам  өміріндегі  маңызы  мен  мәнін  анықтау  жайлы  тартыстар  бүкіл  мәдениет  тарихында  тоқталған  жоқ.  Өнер  жайлы:  «табиғатқа  еліктеу»,  «құдайды  тану»,  «шындықты  бейнелеу»,«сезім  тілі»  т. б.  анықтамалар  берілді.  Санамен  саралап  пайымдасақ  бұл  өнер  анықтамалары  фәлсафиялық  ой-өрісі  дамыған  шешендердің  қиялынан  туындаған  дүниеге  ұқсап  тұр.Мәселен,  өнер – «табиғатқа  еліктеу». Шындығына  келгенде  қаншама  «табиғатқа  еліктегенмен»  мамансыз арба  жасап  шығару  мүмкін  болмас.    Маман  ғана  арбны  қолдан  жасап  шығара  алады.  Ендеше өнер  сөзінің  анықтамасын  білу  үшін  ӨНЕР  туындыларын  тізбектеп  көрсету  мәселенің  шешімн  таБуға  көмектесетін  тұғыр  болмақ:

                     ӨНЕР    —-     ӨНЕР  ТҮРЛЕРІ     ——   ӨНЕР ИЕСІ, ӨНЕР МАМАНЫ.

  Міне  осы  өнер  мамандарының  қолынан  бәрі  келеді.  Бірі  болатты  қалыпқа  құяды,  бірі  жонады,  бірі  суытады,  Осылайша  өндірістің  құрал-жабдықтарының  бөлшектері  дайындалады. Бөлшектер  бірге  жиналып  өндріс  құрылғысы  дүниеге келеді.   Қосымша  ескерте  кетейік  бұл  жұмысқа  көптеген  маман  иелері  қатысады.  Осы  талдаудың  нәтижесі  негізіндеөнер анықтамасы:  ӨНЕР – қоғамдық  санадан  туындаған  өнер  мамандарының  жалпы  атауы  болмай  ма?.

                  Тастанбек  Жетбисов.  Байқұрымның  саны   8 700 262 89 12. 

Тіл  деген  не?   Сөздердің  оғаш  түсініктері.

Қазіргі таңда білім мен ғылымның шарықтаған замананында да,халықтардың сауаттылығы дамыған шақта, кейбір сөздердің  оғаш  түсініктері  орын  алғаны бізге сөлекет көрінбейді. Әсте бұл сөздердің ерте кезде  қолданыста болғандығынан  болуы мүмкін. Санамызға бойлай сіңіп  кеткендіктен,  көңіл аудармай бізбен бірге  қатар жасасып келуі соның дәлелі болса керек. Бұл сөздер тіл білімі ілімінің құзырындағы дүние. Ендеше  қазіргі  сәтте  басқа  сөздерді  кейінге  ысыра  тұрып  -ТІЛ сөзінің  түсініксіз  оғаш  тұстарын талқылауға арнасақ деймін. Бұл тақырыпта тіл-сөзінің түсінігі және атқаратын қызметі жайында өз пікірімді білдіруді жөн санадым. Олай болса тіл ғылымы мамандарының осы тақырып төңірегіндегі  пікірлерін білу, қойылған сұрақтың шешімін табуға септігін   тигізер деген мақсатпен, бір- екі  үзінді  келтіріп  кету  қажет  сияқты.  Бесінші  сынып  Қазақ  тілі  пәнінің  оқулығында: -«Тіл-қасиетті, құдыретті ұғым. Сендер бұл сыныпта тілдің   құндылық екенін ұғына отырып, оның қоғамдық-әлеуметтік қажеттілігін түсінетін боласыздар. Тіл арқылы  ата-бабаларымыздың сан ғасырлық мәдени мұраларымен танысасыңдар. Тіл адамдардың бір- бірімен қатынас жасауының құралы»- деп  түсіндіреді.

Б.Ысқақ  тіл  жайында:-«тіл адамзат қоғамында қатынас,сөйлесіп пікір алысудың құралы. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тіл-адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Тіл-тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іс-тәжірибесі мен даналығы бар. Тілде оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізі, арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің ізі естіліп тұрады».- деп  тіл  тұрғысында  өз  пікірін  білдірген.Екі  дереккөз  авторлары  ТІЛ  сөзінің анықтамасын  беремеген.  Авторлар  тілдің атқаратын  қызметін  баяндаған. Бірақ  ол  анықтама  да  тілдің  атқаратын  қызметіне  сәйкес  келмейді.Міне  осы  жіберілген  олқылықтардың  орнын  толтыру  үшін   зерттеуімізді  сөз  бен  сөйлемнің  бастапқы  сатысы    дыбыстан  бастасақ  дұрыс  болмақ. Ол  үшін  Ж.  Түймебаев  шығармасынан  мына  кестені  өрнектейміз:  

Тілдің қатысына қарай Жуан а,о,ұ,ы,у
  Жіңішке ә,ө,ү,і,е,и
Еріннің қатысына қарай Еріндік о,ө,ұ,ү,у
  Езулік а,ә,ы,і,е,и
Жақтың қатысына қарай Ашық а,ә,о,ө,е
  Қысаң ұ,у,ы,і,и,у

Кесте  мәліметінен дыбыс  шығару  процесіне  ауыз  қуысы   мүшелері:тіл,  ерін,  езу,  жақ    және  адам  ағзасы  өкпе  қатысады  екен.  Дыбыс  шығару  Өкпе  және  ауыз  қуысы  мүшелерінің  бірлесіп  жұмыс  істеуінен  туындайтын  дүние.  Осы  тұжырымның  өзі-ақ  жоғарыдағы  ТІЛге  телінген  қызметтерді  жоққа  шығарса  керек.  Енді  дыбыстан  сөйлемге  дейінгі  туындайтын – әріп,  сөз,  сөйлем  сөздерінің  анықтамаларын баяндап  өтсек:

—  Әріп — әр дыбыстың ырғағына сай таңбаланатын белгі.Әріп сөзді жазып, оқуға жолашты. Осылайша адамдардың алдыңғы буыны соңғы буынына: қағазға,сазбалшыққа, тасқа жазып,ақпарат қалдыруға қолы жетті.

— Сөз-бірнеше дыбыстан тұратын әрбір халықтың бір ұғымды, мағынаны білдіретін  әріп қосындысы. Сөзді айтуға  да жазуға  да болады.

 — Сөйлем-бірнеше сөзден тұратын белгілі бір ұғымды білдіретін мәні анықталған сөз тіркесі. Сөз бен сөйлем халықтардың қарым-қатынаста болатын құралы.

 Сөйлесу- ұлты және сөзі бір халықтың  сұхбаттасушыға  өз ойын  білдіретін сөздер тіркесімен  жеткізе  білу  қабілеттілігі.  Сөйлесу барысында  сұхбаттасушылар  өзара түсіністік табысып, қарым- қатынаста болады.

  Тіл  сөзі  туралы  А.Байтұрсұнов –“Сөз шумағы дегеніміз бірнеше сөзден тұратын сөйлемнің  анықтамасы. Сөйлем  сөздің жиынтығы. Ендеше сөзді – Тіл  деп  түсінуіміз  керек.   Автор  өз шығармасысында  бұл  ұстанымды  қолданбағанын   айта  кету  керек.   Бұл  құбылыстың  сырын  О. Сүлейменов  — «Тіл білімнің ата-бабалары жасаған алғашқы пайымдаулар мен ұғымдардың бәрі  кейінгірлер үшін ақиқат / тәжірибеге  тәуелсіз/ болып шығады. Ғылымның басқа салаларында дәл тіл ғылымдағындай ата-бабаға көзсіз табыну салты жоқ шығар. Теориясының арнасының саяздығы- осы заманғы тілтану ғылымның басты кемшілігі» –деп  түсіндіреді.  

Осылайша тіл сөзінің ұғымы  ата-бабаларымыздың жасаған алғашқы ұғымымен жалғасын тауып қала берген. Ал тіл сөзінің анықтамасын қатесіз берген  А. Байтұрсынов да ата-бабаларымызға көзсіз табыну салтымен өз шығармасын ескі түсінікпен сомдаған. Ықлым заманнан келе жатқан осы ұғым мағынасын жоғалтпай бүгінгі таңда қолданыста болуының себебін осылайша түсініуміз керек.  Осы  ұстанымға  сүйенген  Ә. Әл-Фараби  Ғылымдар  классификациясы  атты  еңбегінде  ғылымдарды  ол  төмендегіше  жіктеген.

  1. Тіл  білімі   және  оның  тараулары.
  2.  Логика  және  оның  тараулары.
  3.   Және  т. б.

 Ғылымтану  жайында   Ә. Әл-Фарабиден  1100  жыл  өткеннен  соң  замандасымыз  З. Керімбаева  ғылым  тұрғысында  “ Ғылымтану-ғылымның  дамуын  және қызмет ету заңдылықтарын қарастыратын зерттеу  саласы. Ғылымның түпкілікті мақсаты қандай да бір нақтылықтың мәні туралы білу, яғни нақтылы білімге жету болғандықтан, ғылым ұдайы қайталанып отыратын адамзат практикасына сүйенеді. Ғылым өзінің зерттеу сипатына, әрбір ғылымның өзіндік ерекшеліктеріне қарай әр түрлі салаларға байланысты жіктеліп отырады:

1.Тіл  білімі  ғылымы

2  Педагогика  ғылымы

3  Тарих  ғылымы                                                                                                                                     Байқасаңыз  ата-бабаларға  көзсіз  табыну  бұл  жерде  де  орын  алған.

                                 Сөз  өнері  дегеніміз   не?     

  Сөз өнері  жайында  А. Байтұрсынов -сөз өнері бір нәрсе, турасындағы өз пікірімізді, қиялымызды, көңіліміздің күйін айта білсек,сол сөз өнері болады. Санадағы ікірді,қиялды,көнілдің күйін тәртіппен қисынын,кестесін сөз арқылы баяндап жазу-шығарма болады. Сөз шығару өнерді керек етсе,өнер Ғылымды керек етеді. Осылайша сөз өнерінің Ғылымы туады.  Автордың  тұжырымымен  ғылымдар  классификациясын  төмендегідей  сипаттаймыз;

  1. Сөз өнері  ғылымы
  2. Педагогика  ғылымы
  3. Тарих  ғылымы
  4. Және  т.б.

Осылай   ықлым заманнан  қолданыста  болып  келген тіл  білімі  ғылымының  қалыпты  түсініктері   мен  ұғымдары  түбегейлі  өзгеріп,  Сөз  ӨНЕРІ  ғылымы  деген  атауға  ие  болды.  Менің  пайымдауымша  СӨЗ ӨНЕРІ  ғылымы  ғылым  ретінде  қарастырылмай  және  зерттелмей  тоқырау  замандарын  бастан  өткізіп  жатқанға  ұқсайды. 

   Осы жіберілген қателіктің салдары болар небәрі өткен ғасырдың басында өмірден  озған Абай атамыздың қара сөздеріндегі – жибили, хасил, жан қуаты. ғибадат, ләкин,  бірлан,  кәмәләт,   бірадар,  шәриксіз,  ғайыпсыз,  хақтығы,  испат,  якини,  таклиди,  ғафу,  шафағат,  табарака,  қазірет,  бәйіт,  хикмет,  мейіл, ғибрат, дүр – деген сөздерін  бүгінгі  таңда  мектеп  бағдарламасында,  көркем  әдебиет  айдарынан  да  кездестіре  алмайсыз.  Осылайша  бір  ғасырдың  төңірегінде  жоғарыдағы  сөз  болған  қазақ  сөздері  қазіргі   кезде  Өзбекстан  халықтарының   қарым-қатынас  пікір  алысу,  құралы  ретінде  пайдалануда. Бұл  бүгінгі  Өзбек  деп  аталатын  халықтардың  қазақ  халқының  сөдерімен  өзара  түсінік  табысуы,  олардың  Қазақ  халқымен  салыстырғанда  қазақырақ  болғанының  дәлелі  ретінде  қарастырғанымыз  шындыққа  туыс  тұжырым  болмақ.  Осы  ақпарат  негізінде  Өзбек,  Қазақ  деп  аталатын  екі  халықтың  тегі  бір  /фамилиясы/  қандас  халықтар  екенінің  жалсыз  дәлелі  ретінде  түсінуіміз  керек.   Сәті  түсіп  тұрған  кезде  айта  кетейін,  зерттеушілердің  әжетіне  жарар,  Өзбек  халқының   Өзбек  деп  аталғанына  2028  жылы  аттай  600  жыл  толады.  Оның аралығында  көшпелі  Өзбектер  деп  те  аталды.  Ал ертеде өткен біздің бабамыздың бабасының…бабасы Ғалішер, Фердоуси, Низами сияқты сөз  майталмадары  оқулықтарымызда да жоқ – оқымаймыз. Негізінде әдебиетіміздің  бастауы  арғы шетін білмеймін  бергі  шеті  осы жерден басталатынын  жалы жоқ ақиқат екенін әрдайым есте сақтағанымыз абзал. Бабаларымыз қазақ тайпаларының өкілі ретінде  әлемге  белгілі  болатын. Қаңлы, Қоңырат, Сіргелі, Жалайыр дегендей. Ол заманда қазіргі ел атауына не болған Өзбек Хан өзі тұрмақ, бабалары да жарық дүниенің есігін аттамаған-ды.  Болашақта  осы  жіберілген  олқылықтарды  болашақ  сөз  өнерінің  Талапкерлері  мен  Ғалымдары  орнын  толтырып  қандас  халықтардың  туыстастығын арттырып,  елдестіруге  септігін  тигізер  деп  ойлаймын.

 Болашақта  жоғарғы оқу орындарының  филология   факултетінде  дәріс алып  жүрген  студенттер  Сөз өнерінің маманы болып  тәмәмдайды. Бұл  сөз  өнерінің  мамандары  сөз  өнері  /филалогия/ факултетіде  дәріс  алады  деген  тұжырым.  Осылайша  жоғрыдағы  айтылған  қарама-қайшылық  өз  шешімін  таппақ.           Ал  Ана  тілі, Қазақ  тілі  деген  оқулықтарымызды-ҚАЗАҚША  деп  атасақ  дұрыс  болмай  ма?Қазақ  республикасының  мемлекеттік  сөзі – қазақша  деп  айшықтасақ  қазақ сөзінің  деңгеиі  біршама  жоғарылайды  деп  ойлаймын.  Қазіргі  кезеңде  Қазақ  тілі  және  әдебиеті  мамандығы  бойынша оқып  бітіретін  студенттер  Жоғарғы  оқу  орындарының  филология  факултетінің   бітіруші  студенттері  Қазақ  тілінің  маманы  болып  тәмамдайды.       Филология – сөзге  сүйіспеншілік – мағанасын  білдіретін  грек  сөзі.  Осылайша  Сөз  өнері  /филология/ ғылымы,  тіл  ғылымы  мамандарын  даярлайды.  Қарама-қайшылық  деген  осы  емес  пе?Келешекте  осы  бітірушілерді- Қазақ  Әдебиеті  және  Сөз  өнері  маманы  атты  диплом  берілсе  дұрыс  болмай  ма?Әңгімемді  ұлтымыздың  мақтанышы  О.Сүлейменовтың  сөз  тұрғысында  айтқан  мына  оң  пікірімен  тәмамдасам деймін. .»Менің  ондаған  жас  оқырмандарымның  арасынан,  бәлкім  гуманитарлық  бірақ  соның  дәл  ғылымға  татырлық  болашақ  үлгілерін  жасаушылары,  христиандық,  мұсылмандық,  богдалық  білімдердің  ескі  нанымдарынан  арылған,  нәсілдік  және  ұлттық  фәлсафият  қағидаларынан  құлан  таза  жаңа  адамдар  табылар.  Сонда  СӨЗ  дегеніміз  сағат  сайын  өзгеретін  тарихи  себептердің  себебі  де,  салдры  болмайды,  қайта  керісінше  бұлжымас  дәйекке  айналады. Тіл  мен  жазу-  болашқта-әлі  қаймағы  бұзылмаған  мәдени  игілік.  Оның  мыңжылдық  тарихы  өзінің  зерттеушілерін  сарғая  күтуде».

Жаңа адамдар жанында,  жаман  адамдар  болмаса  екен  деп  тілейік. Іске  сәт  болашақ  зерттеушілер.

  Осымен  ТІЛ  сөзінің  оғаш  түсінігі  шешілсе  керек.  Төменде  басқа  сөздердің  оғаш  түсініктерін  баяндайық:

ТҮРІК — бұл сөзді қазіргі кезде ТҮРКІ деп айтамыз  да, жазамыз да.  Сөз  түбірі Түрік.             Түрік-қазіргі кезде түрік тілдес деп  аталатын  халықтардыңтүп атасы.Бұл халықтар тілдес  болуымен  қатар, қаңдас,  туыс  халықтар. Бүгінгі таңдағы  Қазақстан,  Өзбекстан,  Түрікменстан, Татарстан,  Туба  т.б Түрік қандас халықтары  сөзінің айырмашылығы ерте кездегі Түрік тайпаларының ажырасу  кезінің  ұзақтығына байланысты.. Айырылысу кезеңі алшақтаған сайын  сөз  өзгерістері  мол  болмақ.

ТҮРІКСТАН- қазіргі таңда жоғарыда айтылғандай бұл сөзді ТҮРКІСТАН  деп айшықтап қалаға кірер жолдың  бойына  тұғырға   жазып қойдық. Қалаға кіріп шыққан барша  қауым бұл сөзбен жіті таныс және көзге үйреншікті белгі. Сауаттылығымыз  шарықтап,  ғылымымыз  жетіліп,  ғалымдарымыздың  көбейген  сәтінде,   түп  Түрік  бабамыздың  есімін дұрыс жаза алмай өмір кешудеміз. Бұл  халқымызға  кешірілмес  үлкен  сын.  Жіберілген  кемшілікті  түзетіп  орнын  толтыру,  бүгінгі  таңда  азаматтарымыздың  төл  ісі  деп  ойлаймын. Рухани  жаңғыру-өткенімізді түсініп  табу.  Түркістан  қаласын  ертедегі  АСЫ  деген  атаумен  айшықтасақ,  бұл  да  рухани  жаңғыру  болмақ.  Ұлы жібек жолының бойында орналасқан үлкен қала.  Ықылым заманнан бері орта жүз және қазақ хаңдығының  астанасы болып есептелінген. Қабырғасының көтерілгеніне қазіргі 2020 жылдан санағанда 3000 жылдан асып жығылады. Бұл  Ұлы жібек жолы бойында орналасқан барлық қалаларға тиесілі  заңдылық.  Ұлы  жібек  жолының қолданыста болуы,  жол  бойындағы  Тараз, Сайрам, Манкент , Шымкент, Асы,  Отырар, Сауран  және  т. б. қалаларының сол   заманда   болғандығының   арқасында  ғана  жүзеге  асқан.  Пікірімізді  қандай  да  бір  өндірістің  дамып   өркендеуі  үшін  жағдай  жасалғанда  ғана,  іске  асады  деген  болжаммен  дәлелдей   аламыз. Бұл  логикалық  дәлел.   Сауда  өндірісінде-  30-50  км. аралығында  қалалар  мен  бекеттердің  орналасуы   өндірістің  өркендеп  дамуына жеткілікті  жағдай.  Археолагтар қалада қазба жұмыстарын  жүргізу барысында   3000  жыл кезеңіне сай келетін жәдігерлерді  таба  алмаса,  онда басқа жерден  іздеуі керек.

Сонымен қатар Түрікстан өте ауқымды ұғым. Менімше Русь елі Сарытаудың оңтүстігінен бастап, қазіргі Чин елінің солтүстігіңдегі  Үрімші  қаласы, Тұрпан аймағына дейінгі қазақ тайпаларының мекендеген өлкесін Түрік елі деп атаған деп ойламнын. Бұл менің жалқы пікірім. Осылай орасан ұғымды білдіретін сөзді бір облыстың атауы ету обылыс тақиясына  сыймайтын  дүние  сияқты.  Менің ойымша  бұл облыс Тұран жерінде орналысқандықтан – Тұран облысы деген атау,  рухани  жаңғыру  болмай  ма?.  Ал Түркістан атауы Түрік елдерінің бірлескен ұжымы  немесе бірлестігі атауы өз мәніне,дәрежесіне, беделіне сай  болар  еді.

 АУДАН — төртбұрыштың ауданы ұзындығы мен енінің қөбейтісіне тең-делінеді. Аудан сөзінің русьшасы- район.Район сөзінің қазақ тіліндегі аудармасы-аудан сөзінің мағанасына  сәйкес келмейтіні  көрініп  тұр. Бұрыс аудармаға ұқсайды.  Қазіргі кезеңде Сақа елі аудаңдарын ҰЛЫС  деп атайтын көрінеді. Бұл бір ұлыстың аумағы деген мағынаны білдіргені болар. Олай болса  бізде өз аудандарымызды Ұлыс теп атасақ, өз мағынасына сәйкес келмей  ме? Бәйдібек ұлысы,Отырар ұлысы,Сайрам ұлысы  деген  сияқты.  Осылайша математикалық аудан сөзін  саяси-әкімшілік құрылымына сәйкес келетін Ұлыс сөзіне алмастыру, еліміздің сауатты елдер қатарында  болуына  септігін тигізетін  қадам болмай  ма?  Сонымен  қатар  қандас  бауырларыздан  алынған  алғашқы  Ұлыс  сөзі  болашақта  СӨЗ  ӨНЕРІН  зерттейтін  азаматтарға  бағыт-бағдар  болмай  ма?.

  ДЕНСАУЛЫҚ  САҚТАУ – Үкімет  құрамында  Денсаулық  сақтау  министрлігі – деген  ұжым  бар.  Бұл  жерде  атқаратын  қызметі  емес  зерттеуіміз  сөз  төңірегінде  болғандықтан – сақтау-  сөзіне  көңіл  аударамыз.  Сақтау —  бұйымдар, заттар,жеміс-жидектер. бақша, дән өнімдері және  т.б. адамға  қажет дүниелердің адам  ағзасына  залалсыз  болуы  үшін  жасалатын  амалдар  жиынтығы. Ал  бүгігінгі  таңда  денсаулықты  сақтайтын  қамба  да  қойма  да  салынбағаны  жұртшылыққа  мәлім.  Сақтау  сөзі  кеселдің  алдын  алу  амалдары  деп  түсінсек  бұл  бағытта  да  ұжым  мамандары  мардымды  жұмыс  атқармаған.  Бұқара  халық  арасында  кеселдің  алдын  алу  жолдары  мен  тәжірибелері  насихатталып,  түсіндіру  жұмыстары  жүргізілген  жоқ.  Шамасы  бұл  денсаулық  қағидалары  мектеп  бағдарламасына  енгізіліп , дәріс  берілсе  оқушыларымыз  денсаулық   ұгымдарымен  таныс  және  сауатты  азамат  болып  қалыптасар  еді.  Мұдай  бетбұрыс  дені  сау   адамдардың  көбейуіне  төте  жол.  Осы  айтылған  пікірлер  негізінде  бұл  ұжымды- ДЕНСАУЛЫҚ   МИНИСТІРЛІГІ – деп  айшықтау  мәселенің  шешімі  болар  демекпін.       

ОБЫЛЫС- русьша- ОБЛАСТЬ  сөзінің  қазақшаға  үйлесімді  аудармасы болса керек.Қазақ сөзінде  жер  ауданын  анықтайтын  создердің  бірі Өңір.   Ендеше осы кезде жана қолданысқа еніп келе жатқан ӨҢІР  сөзін  Облыс сөзінінің орнына қолдансақ, қазақшамыз қазақшаға ұқсас  болмай  ма?.

ЖАТЫР – адам  тіршілігінде  қолданысы  шектелген  сөз.  Мәселен  ұйықтап  жатыр,демалып  жатыр  деген  сияқты.  Сонымен  қатар — жатыр – әйелдер  ағзасы. Қазіргі  таңда  сөйлем  мәтініндегі  ұғымына,  мағынасына,  үйлесу  сәттеріне  мән  бермей  оңды-солды  айтылатын  сөз.  Мәселен — ….шығарып  жатыр, келе  жатыр…..деген  сияқты. Санамен сараласақ – қалайша  әрекет,  амал  жасалынбай  қандай  да  бір  зат,бұйым шығармақшы.   Қалайша  жатып- жүрмей  келмекпіз   Сорақысы-  осындай  ақпаратты  жаңалықтар  бағдармаларында  қалың  жұртқа   насихаттаушы  жоғарғы білімі  бар,  СӨЗ  ӨНЕРІНЕН  хабардар БАҚ  қызметкерлерінің  қатысуымен  насихатталуында  болып  тұр.   

  БАТЫР-  Әбілғазы  шығармасының  дерегіне  сүйенсек  батыр:-« соғыс  өнерінің  әдістемелерін  жетік  меңгерген,  жауынан  жасқанбайтын  ержүрек  батыл  жауынгер.  Соғыс  барысында  ЖҮЗДІК,  МЫҢДЫҚ  бөлімшелеріне  басшылық  етеді. Жекпе- жек  сайысының  талапкері

 / кандидаты/  немесе  жеңімпазы.»  Бұл  жердегі  оғаштық-қазіргі  таңда  ТАРХАН  атағы бар Қабанбай  батыр,  Бөгенбай  батыр,  Наурызбай  батыр  деген  көше  атаулары  бабаларымыздың  әлеуметтік  мәртебесі  мен  ел  құрметі  деңгейі  төмен  болуында.  Жұртымыз,  қонақтарымыз  еліміздің  тәуелсіздігі  үшін  ересен  еңбегі  сіңген  ҚОЛБАСШЫ  бабаларымызды  санасына  кәдімгі  батыр  есебінде  қабылдайды.  

ТАРХАН- «түмен /он  мың/ және  одан  жоғары  әскери  бөлімдердің  басшысы.  Бұл  Қазыбек, Қабанбай,  Бөгенбай.  Наурызбай  бабаларымыздың  әскери  атағы. Қазіргі  таңдағы  әскери  МАРШАЛ  атағына  сәйкес  келеді.  Ал  атқарған  қызметі  қазақ  жауынгерлеріне  қолбасшылық  ету.  Осындай  еліне  еңбегі  сіңген  қолбасшыларымызды  жәй  Батыр  деп  дәріптеуіміз,  кемсітіп-кеміту  емес  пе?

Пайдаланылған  әдебиеттер:

Ж.Түймебаев.  Қазақ  тілі.  Грамматикалық  анықтағыш.  Алматы-1991ж. Керімбаева,  А. Пазылова.  Әдістемелік  нұсқау.  Шымкент-2006ж.Б. Ысқақ.  Қазақ  тілінен  сыныптпн  тыс жұмыстар.  Шымкент-2007ж.                                                              О.  Сүлейменов.  АЗиЯ.  Алматы  1992 ж.

   Жетбисов  Тастанбек,  Мекен  жайым:  Шымкент  қ.  Аманжолов к.  124  үй.

  Т.  8  700 262 89 12.

Қазақ  тайпаларының  қалыптасу  кезеңдері.

Ғ. Қайырбеков  тарих  тұрғысында: -«Өз  тарихын,  өткенін бімейтін  халық  және  соның  қай  жерде  кіммен  жалғасын,  қай  жерде,  кіммен  тамырласып,  тоқайласатынын  халық  түбінде  өліп  тынатын  халық».  Осы  көрсетілген  ілімді  меңгеріп  тарихи  оқиғалар  арасында  адаспай,  пайымдап  жол  табу  үшін   тарихзерттеуші  мен  тарихшы  қазақ  тайпаларының  атаулары  мен  шығу  кезеңдерінен  хабардар  болғаны  абзал.  Бұл  қазіргі  кезеңде  жетіспейтін  дүние.  Осы  олқылықты  толтыру  мақсатында  төмендегі  кестені  назарларыңызға  ұсынып  отырмыз:

-800-1000ж.                                                               Қазақ

-700ж. ұлы жүз  Ақ           орта  жүз  Бал,  бол,  Жан.    кіші жүз   Бек.

       —650ж. орта  жүз.  Ар, Құн, Қып, Шақ, Нау, Ман,  Қоң, Рат, Уақ, Керей

 — 650 ж.      кіші  жүз.   Алшыннан —  Бай, Дай, Жете, Әлім

Бұл  тайпалар  б.ж.с.  650-1000  жыл  аралығында  қалыптасқан.  Кейбір  деректерде  Алшын,  Қып  және  Шақ    бабларымызды  бүкіл  ҚАЗАҚ  жұртының  шыққан  тегі  деп  айтылады.Алшын  шын  мәнінде  атамыз  29  тамғалы  Кіші  жүздің  түп  атасы.  Қып  және  Шақ  бабаларымыздың  қосылып  Қыпшақ  аталуы  шамамен  б.д.  700 жылдарынан  кейін  орын  алған  болса  керек.  Бұл  заңдылық  Қоң,  Рат,  Нау,  Ман,  Ар,  Құн  бабаларымызға  да  қатысы  бар.

-600ж       ұлы жүз     Бақтияр, Бәйтерек

-580ж       ұлы жүз     Үйсін, Байсын, Исін, Қаңлы, Шанышқылы.

-215ж       Ұлы жүз     Нулы, Дулы.

-160ж       Ұлы  жүз.    Абыл (Могол), Азық, Албан, Санжар.

+406ж       Ұлы жүз      Қара, Шай

+465ж        ұлы жүз      Сіргелі, Шақшам.

+480ж.       ұлы жүз      Могол.

+540ж.       ұлы жүз       Мерке-Жалайыр

+620ж         ұлы  жүз      Орақты-Шуманақ, Жазықты-Сырманақ, Тарақты-Бірманақ.

+640ж. ұлы жүз Сарыүйсін, Алүйсін-Шапрашты, Қараүйсін-Ысты, Ошақты, Албан, Суан,Дулат.

+685ж        ұлы жүз        Ыстық, Қыстық, Абақ, Саяқ, Сиқым, Жаныс,  Ботбай, Шымыр

+710ж        ұлы жүз         Жақып, Қалша.

+800ж         орта жүз        Арқұн, Қыпшақ, Науман, Қоңрат

+1187ж      ұлы жүз          Батыр, Жайдақ, Шалдар, Қарабатыр, Бәйжігіт, Ақкөңірдек, Қаракөңірдек, Қайшылы, Тутаңбалы, Елібай, Жаңабай  Айтбозым.  Темір-Шыңғысхан  мен  Қазақ  биі  Ұран-Майқының  туған  жылы.

+1455ж.  Жаныстан:  Жанту, Жантан, Шегір, Қапвл, Бөгежіл, Оймауыт, Жарылқамыс.

                   Ыстыдан:   Ойық,  Тілік, Сызық.

+1480ж.    Ошақтыдан: Аталық-Қайназар, Байлы-Байназар, Қоңыр, Тасжүрек-Қайбазар.

  Бұл кесте  Қ.  Тауасарұлының  шежіре  шығармасының  деректерімен  жазылды.  Қазақ  тайпаларының  қалыптасу  кезеңдерін  білу  Қазақ  тарихын  жазған  шығыстанушылардың  мүлт  кеткен  жалған   деректерін  анықтауға  көмектеседі.  Мәселен: -М.Жолдасбековтың  Орхон  ескерткіштері  жайлы  жайлы  жазған  мақаласында: «Бұл  құрамға  енген  рулардың  бастылары  Дулу (Дулаттар)  одағы  мен  Шу,  Талас,  Ыстықкөл  маңындағы  нушибилер (Үйсіндер )  еді»-делінген.

Мақаланың  басты  кемшілгі  Дулу, Нушибилердің  ( дұрысы  Нулы,  Дулы)  8-ғасырдағы  оқиғаға  қатысы  жоқ  бабаларымыз.  Дулы-Дулаттар  емес,  Нулылар-Үйсіндер  емес.  Жоғарыдағы  кестеден ағайынды Нулы,  Дулы  бабаларымыз  б,д. 215  жыл  бұрын  дүниеге  келгенін  көруге  болады.   Олай  болса  бабаларымыз   шамамен2000жыл  өткеннен  кейін  орын  алған тарихиоқиғаға  қатысу  мүмкіндігі  жоқ болса керек. Сонымен қатар мақалада сөз болған;- АШЫН,ТӨЛІС, БАЙЫРҚ, БАСМАЛҚҰРЫҚАН,  ІЗГІЛ, ЕДІЗ, ҚАРЛҰҚ, КЕҢГЕР – Қазақ  тайпалары. Жылнаманы  жазған  жазушылар  Қазақ  тайпаларының  атауын  өзінің  түсінігімен  өз  елінің  сөзіне аударып  жазғандықтан  басқа  реңге  ие  болған.  Олай  болса  Қазақ  тарихын  жазу  үшін,  бірінші  кезеңде  осы  тайпалардың  қазақша  атауын анықтапалған  абзал. Бұл  барлық  Қазақ  тарихын  баяндаған  тарихшылар  мен  шығыстанушы  ғалымдардың  ең  осал  тұсы.Және жоғарғы  шығармадан  алынған  мына  бір  үзінді:»Тарихи  деректерге  қарағанда,  ашындар  көшіп  келген  Алтай  тауын…Дулаттар,  Үйсіндер  тайпалары  мекендеген»- деген  мәлімет-те  бар.  Бұл  мәліметті: »Жалпы,  мен Үйсіндер  немесе  Қазақтар  пәлен  жақтан  түген   жаққа  көшіп  барды  дегенге  көнгім  келмейді.  Өйткені  осы  шақта  Қытай,  Иран  жазбаларынансондайды  кездестіремін.  Үйсіндер  жалпы  біздің  халқымыз  Қазақтар  қазіргі  мекеніне  еш  жақтан  көшіп  келген  жоқ,  олар  атамзаманнан  қазіргі  1776 жылы  қоныстанып  жүрген  жерінде  болған» — деген сөз  шумағыжоғарғы  шығарма  жалған болжамдар  мен  пайымдар негізіде  құрастырылған тарихи  шығарма  деп  түйіндеугенегіз  болады.  Ал  бабамыз Қ. Тауасарұлы қазіргі  таңнан  329 жыл  бұрын жарық  дүниеге  келген.   Нұсқаусыз,  бақылаусыз,  тәк-так  шектеуі  жоқ  ол  замандағы жазылған  шығармалардың  шындығы  мен  ақиқаты  мол  шығарма  болса  керек.

Жетбисов  Тастанбек.Байланыс  тетігімнің  реттік  саны  8 700 262 89 12.

                                                               ТІЛ- ТІРІ ТАРИХ  ПА ?

Тіл  сөзі  жөнінде Б.Ысқақ  өзінің  жоғары  оқу  орындарының  Қазақ  тілі  мамандығын  меңгеруші  студенттеріне  арналған  оқулығында: -« Тіл-адамзат  қоғамында  қатынас,  сөйлесіп  пікір  алысудың  құралы.  Тіл-тірі  тарих».  Әрине  бұл  ТІЛ  сөзінің  анықтамасы  емес,  тілдің  атқаратын  қызыметі. Тіл  сөзі  туралы  А. Байтұрсынов:-« Сөз  шумағы   дегеніміз  бірнеше  сөзден  тұратын  сөйлемнің  анықтамасы.  Сөйлем  сөздің  жиынтығы.  Ендеше  сөзді — Тіл  деп  түсінуіміз  керек.»-деген  мәліметі  ТІЛ  сөзінің  дәлді  және  жалсыз  анықтамасы  болса  керек.  Шын  мәнінде-тілтірі  тарих-деген  сөйлем  мағанасы  мен  мәнін  қалай  түсінуге  болады?.  Тілді  көре  алмаймыз,  тілді  жаза  алмаймыз,  тілді  ести  алмаймыз.  Демек  көңілге  тіршілік  ортасынан  хабар  түскен  жоқ.  Сана  жұмысы  тоқтатылды.  Олай  болса  әрекет  те  жоқ.  Ал  сөз  құбылысы  өзгеше  болмақ.  Сөзді  жазамыз,  сөзді  көреміз,  сөзді  естиміз.  Осы  үшеуінің  түйсік  хабары  көңілге  түспек.  Сана  жұмысы  жанданып,  түскен  хабар  өңделіп,хабарға  керекті  жуап  әрекеті  басталады.

Ерте  заманнан  мұра  болып  қалған  өңірлер  мен географиялық  атаулар  негізінде  тарих  іліміне  тіреу  болатын  сөздер  жиынтығын топтапжинау,  тарихымыздың  дорбасын  дәйекті,  бұлтартпас  деректермен  толықтырып,тарих  өрісін  кеңейтіп,  зерттеп — зерделеуге   септігін  тигізер  мәлімет  болар  деп  ойлаймын.  Олай  болса  мына  СӨЗДЕР  жиынтығы:

  ОРХОН – сирек  кездесетін  қазақ  азаматының  есімі,  ныспысы.  Өзеннің  ОРХОН   аталуы  бұл  өңір  Орхон  руының  мекен -жайы  деген  түсінік  береді.

   ЕНИСЕЙ – русша  бұл  сөздің түбірі   жоқ.  Қазақша  түбірі  Ене  және  Сай. Қосарланып  айтылуы   Енесай.   Русша  үйлесімді  етіп  айтылуы  ЕНИСЕЙ  болмақ.

   АРГУН – осы  өңірдегі  өзеннің   атауы.  Арғын  сөзінің  Русшаға  үйлесімді  айтылуы.

   БАЙКАЛ- қазақ  тарихы  шығармаларында  аталмыш  көл   БАЙКӨЛ  деген  атаумен

белгілі. БАЙКӨЛ  сөзінің  Русшаға   үйлесімді  нұсқасы  БАЙКАЛ —  өте  жарасымдыүлгісіндей.

    ИРКУТСК- сөзінің  мағынасын  анықтау  үшін ,  түбірін  анықтау  керек.  С.  Сейфуллиннің шығармасынан  алынған  мына  үзінді:-…«дозақ – осы  біз  отырған  вагон.  Күнде  Омбы  түрмесіне  баруға  құмарланып  отырамыз. … Сібірдің  әр  жерінде – Алтайда,  Үркіт  маңайларында,  Енесей  өлкесінде..» — деген  дереккөзі  ИРКУТСК   сөзінің  түбірі  ҮРКІТ  деп  түйіндеуге  жол  ашады. Ал  ҮРКІТ  сөзін  русь  сөзіне  оңтайландыру  кезінде  ИРКУТ  болып   «ск»  жалғауын  қосқаннан  соң  тәп-тәуір  русь  сөзіне  ұқсас  ИРКУТСК  қаласы  әлем  картасында  пайда  болды.

ЧУБАРКУЛЬ – атауы  қазақтың  екі  сөзінің  қосындысы.   ШҰБАР  және  КӨЛ.  Шыңғысты – Чингиз  дегендей – ШҰБАРКӨЛДІ – ЧУБАРКУЛЬ  деп  атауы,  үйреншікті  санамызға  сіңген  құбылыс.

   ОМСК – қазан  төңкерісінен  кейінС. Сейфуллиннің  түрмеде  отырған  шағында  бұл  қала  ОМБЫ  деп  аталатынын  жоғарыда  атап  өттік.  Омбы-қары  көп  аймақ  деген  мағынаны  білдіреді.  Русь  сөзіне  оңтайландыру  барысында  соңғы  екі  дыбыстан  айырылып  «ск»  жалғауы  жалғанған  соң,ОМСК  деген   атауға  ие  болғаны  көрініп  тұр.

   БИСК- сөздің  түбірі  БИ  «ск»- жалғау. Қазақтар  ел  басқарған  бірегей  азаматтарын  осылай  БИ  деп  атаған.  Менің  пайымдауымша  бұл  атау  Шыңғыс  хан  дәуіріне  дейін  болса  керек. Соңынан  ел  басқарған  азаматтарын – ХАН  деп  дәріптеген.

   ОРСК – сөзінің  түбірі  ОР.  Қазақ  сөзі.  ОР-сөзіне  жалғанған   «ск»  жалғауы  сөзді  русь   сөзіне  туыстас  етіп  үйлестірген.

    ОРЕНБУРГ – бұл  жерде  де  сөз  түбірі  ОР.  Ор — өзен  атауы.  Шамасы  жер  деңгейінен  төмен  болса   керек.  Қазан  төңкерісінен  кейін  Қазақ  елінің  астанасы  ОРЫНБОР  қаласы  болған.

     ЧЕЛЯБИНСК- сөзінің  түбірін  Русь  сөздерінен  іздеу  босқа  әурешілік  болмақ.  Қазақшасының  түбірін  О. Сүлейменов  шығармасының  үзіндісінен   табамыз: -«Поэзияны,  фәлсәфият  пен  математиканы  бірдей  қорытқан Әл-Фарабиді  кім  дейміз?:- ақындар  ма,  әлде  ғалымдар ма?.  Әрине  ЧЕЛЯБИ  дейміз.»Демек   сөз  түбірі  ЧЕЛЯБИ.  Осы  түбірге  «н»- жұрнағын  және  «ск»- жалғауын  жалғасақ   Русь  сөзіне  туыстас  ЧЕЛЯБИНСК   атауы  болады.

   АРКАИЫМ -АР  және ҚАЙЫМ сөздеріңің  қосындысы. Еекендігініңкеуі  де  қазақ  азаматтарының  есімдері.Осы  деректің  тек  өзі  ғана  сөздің  қазақ  халқына  жұғысты  болуы,  тарихтың  да  осы  халыққа  тиесілі  екендігінің  дәйекті  дәлелі.  Сөз  реті  келіп  тұрған  сәтте  АРҒЫН  сөзінің  шығу  тарихын  баяндап  шешу  қазақ  және  қазақ  тарихымен  етене  сіңіскен  әлем  тарихының  ГУН,  ХУН  атауларының  құпиясын  айшықтап  ашатын  кілті  болмақ.  Бабамыз  Ар  біздің  жыл  санауымыздан  шамамен  850-900  жыл  бұрын  өмір  сүрген.Ал  жоғарыдағы  сөз  болған  ҚҰН  ( тарихта  ХУН, ГУН)  осы  АР  бабамыздың  інісі.  Шамамен  біздің  жылсанауымыздың  800-жылдарына  шейін  тарих  жазбаларында  бөлек-бөлек  Ар және Құн  деген  нәмімен  белгілі   болған.  Қазіргі  кезде  бабаларымыз  Ар,  Құн,Қып, Шақ  ұрпақтары  Венгер  елінің  халықтарымен  бірге  өмір  сүруде.   Шамамен   Б.д. 800-жылдарынан  кейін  ағайындар  ныспылары  қосылып  АРҚҰН,  ҚЫПШАҚ   деген  атауға  ие  болды. Бұл  дерек  бүгінгі  таңда  ХУН  ұрпағымыз  дейтін бөтен халықтарға  тосқауыл  болатын  мәлімет  ретінде  беріліп  отыр.

    САЯН – сөздің  Русша  мағынасы  жоқ  деп  молжалдаймын.  Бар  болып  дәлелдеймін  деушілерге  таласымыз  жоқ.  Ал  қазақша  нұсқасы  Саяқ  тауы.  Саяқ  бабамыздың  өніп-өскен  мекен-  жайы,  елі.  Қазіргі  таңда   Саяқ  ұрпақтары  Қырғыз  ағайындармен  бірге  ғұмыр  кешуде.  Саяқ  тайпасы  және  Қырғыз  елі  Русь  елінің  отаршылдық  шапқыншылығынан  кейін  елін  тастап  кәзіргі  мекен  жайына  көшіп  келген.

    УРАЛ — қазақ  азаматының  ныспысы.  Баласының  кеткен  жерінен  елге  оралсын  деген  ізгі  ниетпен – ОРАЛ  деп қойса  керек.  Сонымен  қатар  бұл  таулы  өлке  Орал  бабамыздың  мекен-  жайы  болса  керек.

     ВОЛГА —  өзенінің  Солтүстік  өңірі  Русь  халқының  мекендеген  аумағы,  осылай  аталса  керек.  ЕДІЛ – қазақ  тайпаларының  мекендеген  Оңтүстік  бөлігі.

ХАБАРОВСК – сөзінің  түбірі  -ХАБАР. Толық  мағынасы  бар  сөз.  Бұл  жерде  «ов»-жұрнақ- «ск»-жалғау.Толық аты ХАБАРОВСК  болмақ.

      БАЛКАН – БАЛ  ерте  кездегі  қазақ  азаматына  берілген  ныспы. ХАН- билік  иесінің  атауы.

      АКСАЙ – қазақтың  АҚ  және  САЙ  сөздерінің  қосындысы.  Бұл  атаумен  Русь  елінде  қала  да  бар,  өңір  де  бар.

       ТАМАНСКИЙ– жиырма  тоғыз  таңбалы  Кіші  жүз  тайпасының  бірі-ТАМА  деп  аталады.  «нск»- жұрнақ,  «ий»- жалғау. Жинақтап,  қосып  оқысақ  Русь  сөзіне  ұқсас  ТАМАНСКИЙ  сөзі  шығады.

    ТАНАИС – М.  Тынышпаевтың  дерегіне  сүйенсек:  «14- ғасырға  шейін  ДОН  өзені  ТАНАИС  деп  аталған.»  Сөздің  түбірі  ТАНА-  кіші  жүз он  екі  ата  Бай  ұлытайпасының  бір  руы – Тана  деп  аталады.  Ал  «ис» таза  грек  жалғауы.  Қосындысы  ТАНАИС  болмақ.

     РАМАДАН – Пенза  қаласының  маңындағы  қала.  Бұл  да  Кіші  жүз  жеті  ру  тайпасының  бір  руы — Рамадан  деп  аталады.

          АЛТЫН – Саратов  қаласының  Оңтүстік  батысындағы  тау.

САРАТОВ – Осы  өңірде  1708  жылы  жаяулап  өткен  бабамыз  Қ. Тауасарұлының  шығармасында:-«Өз  еліңнің  аты  өз  елің  дегенді  алғаш  Еділдің  арғы  жағасында  Сарысу  бойында,  Сарытау  маңайында  кездестіріп,  содан  бері  сыйға  бөгіп  келе  жаттық».  Міне  бұл  1708  жылғы  Қазақ  елі  мен  Русь  елі  шекарасы.

           МАНГУП –  КАЛЕ – қырымдағы  тау  ішіне  тасты  қашап  салынған  үйшіктер.  Шамасы   Қоңыраттардың  Қырымды  жаулап  алғаннанкейінгі,  Маңғыт  руының  тұрған  мекен- жайы  болса  керек.

           МАМАЕВ  КУРГАН – хан  Мамайдың  қаланы  қоршай  салынған  бекініс  құрылысы.  Ордасы

  -осы  өңірлерде  ықлым  заманнан  бері  қарай  қазақ тайпаларының  осы  өңірлерде  өмір  сүрген, тіршілік  жасаған  мекен-жайы,  елі  деп  түсінуіміз  керек. Осы  тұжырымның  нақты  дәлелі-қазақ  СӨЗІ  болмақ.

Бұл  географиялық  атаулар өз заманында  осы  өңірлерде өмір  сүрген  бабаларымыздан  қалған  асыл  мұра.  Атаулар  ерте  кезде  аталмыш  өңірлерде  қазақ  тайпаларының  өсіп-өнген  мекен – жайы, жаз жайлауы, қыс қыстауыболғандының  дәлелі.Бұл  мәліметті   тұғыры  терең  дәлел  ретінде  қарастырсақ,  тарих  тақырыбы  ғылыми  көзқараспен  зерделеу  әдістемесіне  жол  ашылмақ.  Аталмыш  деректер  қазақ  тайпаларының  малын  айдап  өткен  өңірлер  емес екендігін   есте  сақтағанымыз  абзал. Мұндай  болжамдар  мен  пікірлер  логикалық  дұрыс  ойлау  заңдары  мен  ережелерінен  хабары  жоқ азаматтардың  ой-өрісінен  туған  пікір, немесе  қасақана  жалған  деректерді  ұсына  отырып,  өз  елінің  тарихын  дәріптеп  насихаттау  мақсатынынан  туындаған  тұжырым  деп  түсінуіміз  керек.

Жоғарыдағы  сөздерді  зерттеу  барысында  анықталған  дәйекті  деректерді  зерделеу    негізінде  төмендегідей  пікір  айтуға  негіз  болмақ: — Қазақ  елі- ежелгі  ел.  Ол  туралы  жоғарыда  сөз  болды.  Адам  аз,  жер  бос  болған  ерте  заманда  тіршілігі  малға  тәуелді  Қазақ  тайпалары   (Түрік  емес)  малының  қамын  жоғарыдағы  көрсетілген  өңірлерде  тіршілік етіп,  өмір  сүрген.  Шығыста  Чукча  елі,  батыста  Венгер  елі  халықтары   қазақ  тайпалардың  өкілдері.  Қазіргі  таңда  да  сол  қалпында.  Ай  дейтін  ажа  жоқ,  қой  дейтін  қожа  жоқ  ертедегі  бейбіт  заманда  Қазақ  тайпаларының  өкілдері- «айранын  ұрттап,  қойын  құрттап»- осы  өңірлердеғұмыр   кешкен. Бұл  бос  сөз  емес.  Технологияның  дамыған  кезеңінде  бұл  ақпаратты  тексеріп  анықтауға  болатын  заманға  да  жеттік. Бұл  пікірді  Русь  еліне  саяхат  жасап ДНК  сынамаларын  алған  саяхатшылардың  зертханалық  нәтижесі  де  көрсетсетедідеп  ойлаймын.

ТастанбекЖетбисов.

Мекенжайым-  Шымкент  қ.  Қ.  Аманжолов  к. 124 үй.

ОРХОН-ЕНИСЕЙ  ЖАЗБАЛАРЫ

Орхон  ескерткіштерін  көп  зерттеген  Ғалым  М. Жолдасбеков: — « Ежелгі  мәдениет  ескерткіштерінің  ең  бір  кереметі,  бүкіл  әлемге  әйгілі  болған  ақыл  тас,  жыршы  тас,- Орхон  ескерткіштері  Селенге,  Орхон  өзендерінің  бойынан  табылған.  Көздің  жасымен,  жүректің  қанымен  құлпытастарға  қашалып  тұрып  жазылып,  қаймағы  бұзылмай  бізге  жеткен  осы  бір  ғажайып  руналық  жазулардан….    Онда  8-ғасырдың  іргелі  мемлекеті – Түркі  қағанатының   құрамындағы  толып  жатқан  рулардың  өзара  есепсіз  қақтығысы,  сабылған  жорықтары  мен  соғыстары  суреттеледі…. Қалай  дегенде  де,  өте  ертеде  жасалған  бұл  ескерткіштер  түркі  халықтарының  тарихынан,  мәдениеті  мен  әдебиетінен,  ой  санасынан,  әдет-ғұрпынан,  дәстүрінен  құнды  деректер  беретін  мұра  екені  даусыз.»

  Келтірілген  тарихи  деректерді   зерттеу  барысында   шындыққа  жанаспайтын  тұстарын  көрсете  отырып  өз  пікірімді  білдіру   оқиғаның  бетпердесін  айқара  ашып  түсіністік  табатын  жол  болар  деп  ойлаймын.  Олар:

1- Орхон-Енисей  жазбалары  Қазақ  тайпалары  тарихының  ең  көрікті  жәдігерлерінің  бірегейі  десек  артық  кеттік  демейміз.  « Өте  ертеде  жасалған  бұл  ескерткіштер»-деп  айтуға  да  негіз  жоқ.  Қазақ  халқы  ежелгі  ел.  Қазақ  тарихының  бастауы  қазіргі  2021  жылдан  санағанда  3300  жыл  шамасында  ертерек  болған.  Олай  болса  біздің  қандас  Түрік  елімен  ажырасу  кезеңіміз  3300жылдан  да  әрірек  400-500  жыл  шамасында  болуы  тіршілік  тұрғысынан  қарағанда  қайшылық  тудырмаса  керек.  Бұл   болжам  8-ғасырда  Орхон-Енисей  өңірінде  Шығыс  Түрік  қағандығы,  Батыс  Түрік  қағандығы  болды  деген  тұжырымдар  Русь,  Европа   тарихшыларының – возможно,  быт  может,  надо  пологат- деген  дәйексіз  болжамдарынан  туындаған  мемлекеттер деп  болжам  жасауға  болады.  Алтай  өңірі  Қазақ  тайпаларының  бірегейі  АРҚҰЫНДАРДЫҢ   туып  өскен  мекен-жайы,  елі.  Тау  да  арқұынның  бір  тайпа  басы  Алтай  бабамыздың  есімімен  аталған.

2- Сонымен  қатар  8- ғасыр  бабамыз  Бәйдібек  Қарашұлының  немере,  шөберелерінің  өмір  сүрген  кезеңі. Немересі  Түргеш  ел  басқарған.  Тарихта  Түргеш  қағанаты  деген  атауымен  белгілі  мемлекет  сол  Бәйдібек  немересі   Түргештің  басшылық  еткен елі. Осы  кезеңнің  шежіресін  түзеген  Қ. Тауасарұлы  Түрік  қағанаты  тұрғысында  дерек  қалдырмаған.     

 3 — заманы,  әдет-ғұрпы,  дәстүрі  ұқсас  тайпалардың  жерлеу  үрдісінің   әрқилы  болуы  Орхон  ескерткіштерін-өте  ертеде  емес-көне  заманға  яғни,  қазіргі  таңнан  4000  жылдай  бұрын болған  деп   молжалдаймын.  Бәйдібек  байдың  басына  ондай  құлпытастың  бірнешеуін  қоюға  жететін  дәулеті  мол  ұрпақ сыр  аралығында  осы  өңірде  Түрік  мемлекетінің  орын  алуы  шындықтан  аулы  алыс  оқиға  болмақ.  Ол  жөнінде  жоғарыда  айтылды. Бұл  өңірдің  негізгі  халықтары  8-ғасырға  шейін  тарихта  белгілі  ХУНдар  болса,  соңынан  Арғындар.  Хундардың  әртарапқа  тарауының  бастауы  да  осы  Алтай  тауы.  Қалай  дегенде  де  құлпытастарға  қашалып  жазылған  руникалық  жазу  сөздерінің  қазақша  болуы  1711«сауатсыз»  саналатын  халықтың  өз  әрпі,  жазуы  болғанының  дәйекті  де  бұлтартпас  дәлелі  болмақ.  Және  бұл  оқиғаның  болу  мүмкіндігі  бүгінгі  күннен  4000 жыл  бұрын  орын  алуы  ықтимал  деп  болжам   жасау  да   дұрыс  болар.  Осы  деректер  негізінде   СӨЗДІҢ  (тілдің  емес )  тарих  оқиғаларын  зерттеп-зерделеуге  септігін  тигізетін  құрал   ретінде 

қарастыру  керек.   Өйткені  СӨЗ – жан  қуатының  кәсіби  межесіне  дейінгі  ЖАН  процесінің  әрекетінен  туған  дүние.  Осы  процестен  кейін  жан  қуаты  арқылы  кәсіби  құбылыс  АҚЫЛ  мен  ҒЫЛЫМНЫҢ  жолы  басталады.   Қазіргі  таңдағы  ТІЛ  білімі  ҒЫЛЫМЫНА  тиеселі  фонетика,  лексика,  морфология,  синтаксис  және  әдебиет  келешекте  СӨЗ  өнері   ҒЫЛЫМЫНЫҢ  құзырындағы  білімі  болмақ.  Бұл  СӨЗ – КӘСИБИ  және   ҒЫЛЫМИ  ұғым  деген  түсініктен  туындаған  тұжырым.  Демек,  келешекте  айтылған,  жазылған  СӨЗ  бұрмалауға  жатпайтын  өз  мағынасымен,  түсінігімен  тарихи  оқиғаларды  зерттеуге  қатысып,  дұрыс-бұрысын  анықтайтын  құрал  ретінде  қарастырылмақ. 

Осылайша  ТІЛ  білімі  Ғылымының   орнына  СӨЗ  өнері  Ғылымы  деген  жаңа  түсінікпен  сөздер  жиынтығын  топтастырып,  сөз  мағынасын  анықтап, тарих  деректеріне  қажетті  дәйекті  дәлел  ретінде  кәдеге  асыруға  тырысып  бағамыз.  Мына  сөздер:       

                                                               ТІЛ- ТІРІ ТАРИХ  ПА ?

Тіл  сөзі  жөнінде Б.Ысқақ  өзінің  жоғары  оқу  орындарының  Қазақ  тілі  мамандығын  меңгеруші  студенттеріне  арналған  оқулығында: -« Тіл-адамзат  қоғамында  қатынас,  сөйлесіп  пікір  алысудың  құралы.  Тіл-тірі  тарих».  Әрине  бұл  ТІЛ  сөзінің  анықтамасы  емес,  тілдің  атқаратын  қызыметі. Тіл  сөзі  туралы  А. Байтұрсынов:-« Сөз  шумағы   дегеніміз  бірнеше  сөзден  тұратын  сөйлемнің  анықтамасы.  Сөйлем  сөздің  жиынтығы.  Ендеше  сөзді — Тіл  деп  түсінуіміз  керек.»-деген  мәліметі  ТІЛ  сөзінің  дәлді  және  жалсыз  анықтамасы  болса  керек.  Шын  мәнінде-тілтірі  тарих-деген  сөйлем  мағанасы  мен  мәнін  қалай  түсінуге  болады?.  Тілді  көре  алмаймыз,  тілді  жаза  алмаймыз,  тілді  ести  алмаймыз.  Демек  көңілге  тіршілік  ортасынан  хабар  түскен  жоқ.  Сана  жұмысы  тоқтатылды.  Олай  болса  әрекет  те  жоқ.  Ал  сөз  құбылысы  өзгеше  болмақ.  Сөзді  жазамыз,  сөзді  көреміз,  сөзді  естиміз.  Осы  үшеуінің  түйсік  хабары  көңілге  түспек.  Сана  жұмысы  жанданып,  түскен  хабар  өңделіп,хабарға  керекті  жуап  әрекеті  басталады.

Ерте  заманнан  мұра  болып  қалған  өңірлер  мен географиялық  атаулар  негізінде  тарих  іліміне  тіреу  болатын  сөздер  жиынтығын топтапжинау,  тарихымыздың  дорбасын  дәйекті,  бұлтартпас  деректермен  толықтырып,тарих  өрісін  кеңейтіп,  зерттеп — зерделеуге   септігін  тигізер  мәлімет  болар  деп  ойлаймын.  Олай  болса  мына  СӨЗДЕР  жиынтығы:

  ОРХОН – сирек  кездесетін  қазақ  азаматының  есімі,  ныспысы.  Өзеннің  ОРХОН   аталуы  бұл  өңір  Орхон  руының  мекен -жайы  деген  түсінік  береді.

   ЕНИСЕЙ – русша  бұл  сөздің түбірі   жоқ.  Қазақша  түбірі  Ене  және  Сай. Қосарланып  айтылуы   Енесай.   Русша  үйлесімді  етіп  айтылуы  ЕНИСЕЙ  болмақ.

   АРГУН – осы  өңірдегі  өзеннің   атауы.  Арғын  сөзінің  Русшаға  үйлесімді  айтылуы.

   БАЙКАЛ- қазақ  тарихы  шығармаларында  аталмыш  көл   БАЙКӨЛ  деген  атаумен

белгілі. БАЙКӨЛ  сөзінің  Русшаға   үйлесімді  нұсқасы  БАЙКАЛ —  өте  жарасымдыүлгісіндей.

    ИРКУТСК- сөзінің  мағынасын  анықтау  үшін ,  түбірін  анықтау  керек.  С.  Сейфуллиннің шығармасынан  алынған  мына  үзінді:-…«дозақ – осы  біз  отырған  вагон.  Күнде  Омбы  түрмесіне  баруға  құмарланып  отырамыз. … Сібірдің  әр  жерінде – Алтайда,  Үркіт  маңайларында,  Енесей  өлкесінде..» — деген  дереккөзі  ИРКУТСК   сөзінің  түбірі  ҮРКІТ  деп  түйіндеуге  жол  ашады. Ал  ҮРКІТ  сөзін  русь  сөзіне  оңтайландыру  кезінде  ИРКУТ  болып   «ск»  жалғауын  қосқаннан  соң  тәп-тәуір  русь  сөзіне  ұқсас  ИРКУТСК  қаласы  әлем  картасында  пайда  болды.

ЧУБАРКУЛЬ – атауы  қазақтың  екі  сөзінің  қосындысы.   ШҰБАР  және  КӨЛ.  Шыңғысты – Чингиз  дегендей – ШҰБАРКӨЛДІ – ЧУБАРКУЛЬ  деп  атауы,  үйреншікті  санамызға  сіңген  құбылыс.

   ОМСК – қазан  төңкерісінен  кейінС. Сейфуллиннің  түрмеде  отырған  шағында  бұл  қала  ОМБЫ  деп  аталатынын  жоғарыда  атап  өттік.  Омбы-қары  көп  аймақ  деген  мағынаны  білдіреді.  Русь  сөзіне  оңтайландыру  барысында  соңғы  екі  дыбыстан  айырылып  «ск»  жалғауы  жалғанған  соң,ОМСК  деген   атауға  ие  болғаны  көрініп  тұр.

   БИСК- сөздің  түбірі  БИ  «ск»- жалғау. Қазақтар  ел  басқарған  бірегей  азаматтарын  осылай  БИ  деп  атаған.  Менің  пайымдауымша  бұл  атау  Шыңғыс  хан  дәуіріне  дейін  болса  керек. Соңынан  ел  басқарған  азаматтарын – ХАН  деп  дәріптеген.

   ОРСК – сөзінің  түбірі  ОР.  Қазақ  сөзі.  ОР-сөзіне  жалғанған   «ск»  жалғауы  сөзді  русь   сөзіне  туыстас  етіп  үйлестірген.

    ОРЕНБУРГ – бұл  жерде  де  сөз  түбірі  ОР.  Ор — өзен  атауы.  Шамасы  жер  деңгейінен  төмен  болса   керек.  Қазан  төңкерісінен  кейін  Қазақ  елінің  астанасы  ОРЫНБОР  қаласы  болған.

     ЧЕЛЯБИНСК- сөзінің  түбірін  Русь  сөздерінен  іздеу  босқа  әурешілік  болмақ.  Қазақшасының  түбірін  О. Сүлейменов  шығармасының  үзіндісінен   табамыз: -«Поэзияны,  фәлсәфият  пен  математиканы  бірдей  қорытқан Әл-Фарабиді  кім  дейміз?:- ақындар  ма,  әлде  ғалымдар ма?.  Әрине  ЧЕЛЯБИ  дейміз.»Демек   сөз  түбірі  ЧЕЛЯБИ.  Осы  түбірге  «н»- жұрнағын  және  «ск»- жалғауын  жалғасақ   Русь  сөзіне  туыстас  ЧЕЛЯБИНСК   атауы  болады.

   АРКАИЫМ -АР  және ҚАЙЫМ сөздеріңің  қосындысы. Еекендігініңкеуі  де  қазақ  азаматтарының  есімдері.Осы  деректің  тек  өзі  ғана  сөздің  қазақ  халқына  жұғысты  болуы,  тарихтың  да  осы  халыққа  тиесілі  екендігінің  дәйекті  дәлелі.  Сөз  реті  келіп  тұрған  сәтте  АРҒЫН  сөзінің  шығу  тарихын  баяндап  шешу  қазақ  және  қазақ  тарихымен  етене  сіңіскен  әлем  тарихының  ГУН,  ХУН  атауларының  құпиясын  айшықтап  ашатын  кілті  болмақ.  Бабамыз  Ар  біздің  жыл  санауымыздан  шамамен  850-900  жыл  бұрын  өмір  сүрген.Ал  жоғарыдағы  сөз  болған  ҚҰН  ( тарихта  ХУН, ГУН)  осы  АР  бабамыздың  інісі.  Шамамен  біздің  жылсанауымыздың  800-жылдарына  шейін  тарих  жазбаларында  бөлек-бөлек  Ар және Құн  деген  нәмімен  белгілі   болған.  Қазіргі  кезде  бабаларымыз  Ар,  Құн,Қып, Шақ  ұрпақтары  Венгер  елінің  халықтарымен  бірге  өмір  сүруде.   Шамамен   Б.д. 800-жылдарынан  кейін  ағайындар  ныспылары  қосылып  АРҚҰН,  ҚЫПШАҚ   деген  атауға  ие  болды. Бұл  дерек  бүгінгі  таңда  ХУН  ұрпағымыз  дейтін бөтен халықтарға  тосқауыл  болатын  мәлімет  ретінде  беріліп  отыр.

    САЯН – сөздің  Русша  мағынасы  жоқ  деп  молжалдаймын.  Бар  болып  дәлелдеймін  деушілерге  таласымыз  жоқ.  Ал  қазақша  нұсқасы  Саяқ  тауы.  Саяқ  бабамыздың  өніп-өскен  мекен-  жайы,  елі.  Қазіргі  таңда   Саяқ  ұрпақтары  Қырғыз  ағайындармен  бірге  ғұмыр  кешуде.  Саяқ  тайпасы  және  Қырғыз  елі  Русь  елінің  отаршылдық  шапқыншылығынан  кейін  елін  тастап  кәзіргі  мекен  жайына  көшіп  келген.

    УРАЛ — қазақ  азаматының  ныспысы.  Баласының  кеткен  жерінен  елге  оралсын  деген  ізгі  ниетпен – ОРАЛ  деп қойса  керек.  Сонымен  қатар  бұл  таулы  өлке  Орал  бабамыздың  мекен-  жайы  болса  керек.

     ВОЛГА —  өзенінің  Солтүстік  өңірі  Русь  халқының  мекендеген  аумағы,  осылай  аталса  керек.  ЕДІЛ – қазақ  тайпаларының  мекендеген  Оңтүстік  бөлігі.

ХАБАРОВСК – сөзінің  түбірі  -ХАБАР. Толық  мағынасы  бар  сөз.  Бұл  жерде  «ов»-жұрнақ- «ск»-жалғау.Толық аты ХАБАРОВСК  болмақ.

      БАЛКАН – БАЛ  ерте  кездегі  қазақ  азаматына  берілген  ныспы. ХАН- билік  иесінің  атауы.

      АКСАЙ – қазақтың  АҚ  және  САЙ  сөздерінің  қосындысы.  Бұл  атаумен  Русь  елінде  қала  да  бар,  өңір  де  бар.

       ТАМАНСКИЙ– жиырма  тоғыз  таңбалы  Кіші  жүз  тайпасының  бірі-ТАМА  деп  аталады.  «нск»- жұрнақ,  «ий»- жалғау. Жинақтап,  қосып  оқысақ  Русь  сөзіне  ұқсас  ТАМАНСКИЙ  сөзі  шығады.

    ТАНАИС – М.  Тынышпаевтың  дерегіне  сүйенсек:  «14- ғасырға  шейін  ДОН  өзені  ТАНАИС  деп  аталған.»  Сөздің  түбірі  ТАНА-  кіші  жүз он  екі  ата  Бай  ұлытайпасының  бір  руы – Тана  деп  аталады.  Ал  «ис» таза  грек  жалғауы.  Қосындысы  ТАНАИС  болмақ.

     РАМАДАН – Пенза  қаласының  маңындағы  қала.  Бұл  да  Кіші  жүз  жеті  ру  тайпасының  бір  руы — Рамадан  деп  аталады.

          АЛТЫН – Саратов  қаласының  Оңтүстік  батысындағы  тау.

САРАТОВ – Осы  өңірде  1708  жылы  жаяулап  өткен  бабамыз  Қ. Тауасарұлының  шығармасында:-«Өз  еліңнің  аты  өз  елің  дегенді  алғаш  Еділдің  арғы  жағасында  Сарысу  бойында,  Сарытау  маңайында  кездестіріп,  содан  бері  сыйға  бөгіп  келе  жаттық».  Міне  бұл  1708  жылғы  Қазақ  елі  мен  Русь  елі  шекарасы.

           МАНГУП –  КАЛЕ – қырымдағы  тау  ішіне  тасты  қашап  салынған  үйшіктер.  Шамасы   Қоңыраттардың  Қырымды  жаулап  алғаннанкейінгі,  Маңғыт  руының  тұрған  мекен- жайы  болса  керек.

           МАМАЕВ  КУРГАН – хан  Мамайдың  қаланы  қоршай  салынған  бекініс  құрылысы.  Ордасы

  -осы  өңірлерде  ықлым  заманнан  бері  қарай  қазақ тайпаларының  осы  өңірлерде  өмір  сүрген, тіршілік  жасаған  мекен-жайы,  елі  деп  түсінуіміз  керек. Осы  тұжырымның  нақты  дәлелі-қазақ  СӨЗІ  болмақ.

Бұл  географиялық  атаулар өз заманында  осы  өңірлерде өмір  сүрген  бабаларымыздан  қалған  асыл  мұра.  Атаулар  ерте  кезде  аталмыш  өңірлерде  қазақ  тайпаларының  өсіп-өнген  мекен – жайы, жаз жайлауы, қыс қыстауыболғандының  дәлелі.Бұл  мәліметті   тұғыры  терең  дәлел  ретінде  қарастырсақ,  тарих  тақырыбы  ғылыми  көзқараспен  зерделеу  әдістемесіне  жол  ашылмақ.  Аталмыш  деректер  қазақ  тайпаларының  малын  айдап  өткен  өңірлер  емес екендігін   есте  сақтағанымыз  абзал. Мұндай  болжамдар  мен  пікірлер  логикалық  дұрыс  ойлау  заңдары  мен  ережелерінен  хабары  жоқ азаматтардың  ой-өрісінен  туған  пікір, немесе  қасақана  жалған  деректерді  ұсына  отырып,  өз  елінің  тарихын  дәріптеп  насихаттау  мақсатынынан  туындаған  тұжырым  деп  түсінуіміз  керек.

Жоғарыдағы  сөздерді  зерттеу  барысында  анықталған  дәйекті  деректерді  зерделеу    негізінде  төмендегідей  пікір  айтуға  негіз  болмақ: — Қазақ  елі- ежелгі  ел.  Ол  туралы  жоғарыда  сөз  болды.  Адам  аз,  жер  бос  болған  ерте  заманда  тіршілігі  малға  тәуелді  Қазақ  тайпалары   (Түрік  емес)  малының  қамын  жоғарыдағы  көрсетілген  өңірлерде  тіршілік етіп,  өмір  сүрген.  Шығыста  Чукча  елі,  батыста  Венгер  елі  халықтары   қазақ  тайпалардың  өкілдері.  Қазіргі  таңда  да  сол  қалпында.  Ай  дейтін  ажа  жоқ,  қой  дейтін  қожа  жоқ  ертедегі  бейбіт  заманда  Қазақ  тайпаларының  өкілдері- «айранын  ұрттап,  қойын  құрттап»- осы  өңірлердеғұмыр   кешкен. Бұл  бос  сөз  емес.  Технологияның  дамыған  кезеңінде  бұл  ақпаратты  тексеріп  анықтауға  болатын  заманға  да  жеттік. Бұл  пікірді  Русь  еліне  саяхат  жасап ДНК  сынамаларын  алған  саяхатшылардың  зертханалық  нәтижесі  де  көрсетсетедідеп  ойлаймын.

ТастанбекЖетбисов.

Мекенжайым-  Шымкент  қ.  Қ.  Аманжолов  к. 124 үй.

Байланыс  тетігімнің  реттік  саны-8 700 262 89 12.

« ОРХОН-ЕНИСЕЙ  ЖАЗБАЛАРЫ – Орхон  ескерткіштерін  көп  зерттеген  Ғалым  М. Жолдасбеков: — « Ежелгі  мәдениет  ескерткіштерінің  ең  бір  кереметі,  бүкіл  әлемге  әйгілі  болған  ақыл  тас,  жыршы  тас,- Орхон  ескерткіштері  Селенге,  Орхон  өзендерінің  бойынан  табылған.  Көздің  жасымен,  жүректің  қанымен  құлпытастарға  қашалып  тұрып  жазылып,  қаймағы  бұзылмай  бізге  жеткен  осы  бір  ғажайып  руналық  жазулардан….    Онда  8-ғасырдың  іргелі  мемлекеті – Түркі  қағанатының   құрамындағы  толып  жатқан  рулардың  өзара  есепсіз  қақтығысы,  сабылған  жорықтары  мен  соғыстары  суреттеледі…. Қалай  дегенде  де,  өте  ертеде  жасалған  бұл  ескерткіштер  түркі  халықтарының  тарихынан,  мәдениеті  мен  әдебиетінен,  ой  санасынан,  әдет-ғұрпынан,  дәстүрінен  құнды  деректер  беретін  мұра  екені  даусыз.»

  Келтірілген  тарихи  деректерді   зерттеу  барысында   шындыққа  жанаспайтын  тұстарын  көрсете  отырып  өз  пікірімді  білдіру   оқиғаның  бетпердесін  айқара  ашып  түсіністік  табатын  жол  болар  деп  ойлаймын.  Олар:

1- Орхон-Енисей  жазбалары  Қазақ  тайпалары  тарихының  ең  көрікті  жәдігерлерінің  бірегейі  десек  артық  кеттік  демейміз.  « Өте  ертеде  жасалған  бұл  ескерткіштер»-деп  айтуға  да  негіз  жоқ.  Қазақ  халқы  ежелгі  ел.  Қазақ  тарихының  бастауы  қазіргі  2021  жылдан  санағанда  3300  жыл  шамасында  ертерек  болған.  Олай  болса  біздің  қандас  Түрік  елімен  ажырасу  кезеңіміз  3300жылдан  да  әрірек  400-500  жыл  шамасында  болуы  тіршілік  тұрғысынан  қарағанда  қайшылық  тудырмаса  керек.  Бұл   болжам  8-ғасырда  Орхон-Енисей  өңірінде  Шығыс  Түрік  қағандығы,  Батыс  Түрік  қағандығы  болды  деген  тұжырымдар  Русь,  Европа   тарихшыларының – возможно,  быт  может,  надо  пологат- деген  дәйексіз  болжамдарынан  туындаған  мемлекеттер деп  болжам  жасауға  болады.  Алтай  өңірі  Қазақ  тайпаларының  бірегейі  АРҚҰЫНДАРДЫҢ   туып  өскен  мекен-жайы,  елі.  Тау  да  арқұынның  бір  тайпа  басы  Алтай  бабамыздың  есімімен  аталған.

2- Сонымен  қатар  8- ғасыр  бабамыз  Бәйдібек  Қарашұлының  немере,  шөберелерінің  өмір  сүрген  кезеңі. Немересі  Түргеш  ел  басқарған.  Тарихта  Түргеш  қағанаты  деген  атауымен  белгілі  мемлекет  сол  Бәйдібек  немересі   Түргештің  басшылық  еткен елі. Осы  кезеңнің  шежіресін  түзеген  Қ. Тауасарұлы  Түрік  қағанаты  тұрғысында  дерек  қалдырмаған.     

 3 — заманы,  әдет-ғұрпы,  дәстүрі  ұқсас  тайпалардың  жерлеу  үрдісінің   әрқилы  болуы  Орхон  ескерткіштерін-өте  ертеде  емес-көне  заманға  яғни,  қазіргі  таңнан  4000  жылдай  бұрын болған  деп   молжалдаймын.  Бәйдібек  байдың  басына  ондай  құлпытастың  бірнешеуін  қоюға  жететін  дәулеті  мол  ұрпақ сыр  аралығында  осы  өңірде  Түрік  мемлекетінің  орын  алуы  шындықтан  аулы  алыс  оқиға  болмақ.  Ол  жөнінде  жоғарыда  айтылды. Бұл  өңірдің  негізгі  халықтары  8-ғасырға  шейін  тарихта  белгілі  ХУНдар  болса,  соңынан  Арғындар.  Хундардың  әртарапқа  тарауының  бастауы  да  осы  Алтай  тауы.  Қалай  дегенде  де  құлпытастарға  қашалып  жазылған  руникалық  жазу  сөздерінің  қазақша  болуы  1711«сауатсыз»  саналатын  халықтың  өз  әрпі,  жазуы  болғанының  дәйекті  де  бұлтартпас  дәлелі  болмақ.  Және  бұл  оқиғаның  болу  мүмкіндігі  бүгінгі  күннен  4000 жыл  бұрын  орын  алуы  ықтимал  деп  болжам   жасау  да   дұрыс  болар.  Осы  деректер  негізінде   СӨЗДІҢ  (тілдің  емес )  тарих  оқиғаларын  зерттеп-зерделеуге  септігін  тигізетін  құрал   ретінде 

қарастыру  керек.   Өйткені  СӨЗ – жан  қуатының  кәсіби  межесіне  дейінгі  ЖАН  процесінің  әрекетінен  туған  дүние.  Осы  процестен  кейін  жан  қуаты  арқылы  кәсіби  құбылыс  АҚЫЛ  мен  ҒЫЛЫМНЫҢ  жолы  басталады.   Қазіргі  таңдағы  ТІЛ  білімі  ҒЫЛЫМЫНА  тиеселі  фонетика,  лексика,  морфология,  синтаксис  және  әдебиет  келешекте  СӨЗ  өнері   ҒЫЛЫМЫНЫҢ  құзырындағы  білімі  болмақ.  Бұл  СӨЗ – КӘСИБИ  және   ҒЫЛЫМИ  ұғым  деген  түсініктен  туындаған  тұжырым.  Демек,  келешекте  айтылған,  жазылған  СӨЗ  бұрмалауға  жатпайтын  өз  мағынасымен,  түсінігімен  тарихи  оқиғаларды  зерттеуге  қатысып,  дұрыс-бұрысын  анықтайтын  құрал  ретінде  қарастырылмақ. 

Осылайша  ТІЛ  білімі  Ғылымының   орнына  СӨЗ  өнері  Ғылымы  деген  жаңа  түсінікпен  сөздер  жиынтығын  топтастырып,  сөз  мағынасын  анықтап, тарих  деректеріне  қажетті  дәйекті  дәлел  ретінде  кәдеге  асыруға  тырысып  бағамыз. 

                                     ШЫҢҒЫСХАННЫҢ  ҚЫСҚАША  ТАРИХЫ.

  Шыңғыс  хан  тарихы  әлем  тарихының  шешімін  таба  алмай  келе  жатқан  бір  түйіні.  Осы  түйінді  қысқа  да  нұсқа  жолмен  шешу  мәселесі  әлем  тарихының  ауқымды  мәселесін  анықтап  дұрыс  бағыт  беретініне  тарихшылар  қарсы  болмас  деп  ойлаймын.  СӨЗ  мағанасы,  құдіреті  мол,  балтамен  шапсаң  мүжілмейтін  дүние.  Ендеше  біз  сол  СӨЗ  мағанасымен  және  оқыйғаның  болу – болмау  тұстарын  тіршілік  тұрғысынан  қарастырып  тұжырым  жасап  шешуге  тырысамыз.  О.  Сүлейменов  ағамыз  айтқандай:-«Жасы  егде  тартқан,  атақ-дәрежесі  де  сайма-сай  түрік  танушының  еңбектеріне  де»- арқа  сүйеп  әрекет  етпейміз.  Осылайша  біз  әңімемізді  созбай, әңгімемізді  тура  өз  аты  Темучин-Шыңғыстан  бастасақ.  М.Тынышпаевтың  шығармасынан  алынған  мына  үзінді:»настоящее  имя  Чингисхана  будет  не  Темучин  а  Темыр.  Вероятно,  настоящее  имя  Тимура»- дегендерегі  жайшылықта  таптырмас  дәйекті  дерек  болып  шықты.  Бұл  жерде  ескеретін  жәит  қас  пен  көздің  арасында  «Вероятно»  сөзінің   көмегімен  Темыр  сөзінің   Русша  Тимур  сөзіне  аударылыпжалпыхалықтық   есімге  айналуында.  

 Әбілғазы  дерегіне  сүйенсек: »хижраның  599-жылы  (жаңа  есеппен  1202-жылы)…Темучинді  хан  көтерді.  Найман  кіре  деген  жерде..бұл  күннен  бастап  Темучин  демесін,  Шыңғыс  десін.»-деген   дерегі  де  кәдеге  асатын  дерек  болмақ.  Хан  сайлауы  өткен  соң  Найман  тау-Шыңғыс  тау  деп  аталды.Жоғарыдағы  есептелінген  1202  жыл  Хижраның  Айлық  жылнамасымен  есептелген.  Иран  азаматы  Рашид-ад-дин  Шыңғыс  тарихын  өз  елінің жылнамасымен  жазған.  Бұл  да  біздің  жыл  санауымыздай.  Хижраның  Күндік  жылнамасының  айырмашылығы  622  жылға  тең.  Олай  болса   хижраның  599-  жылы  біздің  жыл  санауымыздың 599+622=1221  жылынасәйкес  келеді.  Бұл  барлық  тарихшылар  мен  шығыстанушылардың  ескермейтін  немесе  білмейтін  тұсы. Кәзір  Иран, Ауғанстан    елдерінде  2021-622=1399жыл.  Бізде  де  солай.

Сонымен  қатар  Тимучин   тарихындағы  тіршілік  тұрғысынан  орын  алмайтын  екі  оқиғаны  атап  өтіп  зерделеп  талдау  тарих  қатпарымен  сіңісіп  кеткен  тұстарын  ажыратуға  септігін  тигізер  деп  ойлаймын.  Әбілғазының  «Түрік  шежіресі»  атты  кітабына  пікір  білдірген  Б.  Әбілқасымов  «Шыңғыс  ұрпағынан  шыққан  хан  бола  тұрып»- деген  дерегі  де  пайымдап  пікр  білдіруге  жетелейді.  Жоғарыда   Темучиннің   шын  аты – Темір  деп  дәленделді.  Темір  қазақ  ныспысы-аты.  ДемекТемірдің  ұрапағы  Әбілғаы  да  қазақ  болмай  ма?  Сонымен  қатар  ең  басты  сұрақ – басынан  аяғына  дейін  монгол  тарихын  баяндайтын  шығарма  неге  «Түрік  шежіресі»  -деп  аталады?  Монгол  тарихын  баяндайтын  шығарма  неге  Монгол  елінде  шығарылмаған? —  деген  сұрақтарға  жауапты     шығарма  деректерінен  таба  алмайсыз.   Осы  деректер  негізінде   тарих  оқиғалары  Монгол  еліде  орын  алды  деп  пікір  айту,  шындыққа  туыстығы  жоқ   тұжырым  деп  болжам  айтуға  толық  негіз  бар.

  Монгол  халқының Шыңғысты  хан  көтерген  жері  Наймантау – Найман  елінің  мекен  жайы.  Қыс  қыстауы,  жаз  жайлауы.   Әбілғазы деректеріне  сүйенсек  Шыңғысхан  наймандарды  Хижраның  600-жылдары  жаулап  алып  өзіне  қаратқан.  Бұл  600+622 – 1222  жыл  болмақ.  Басып  алынбаған  елдің  төрінде  1221-  жылы  Хан  сайлауының  өтуі  санаға  симайтын  оқиға  қатарынан  орын  алмай  ма?  Сонымен  қатар  өз  елінде  орын  табылмағандай  жау  жерінде  Монголдардың  хан  сайлауын  өткізуі  тіршілік  тұрғысынан  қарағанда  іске  аспайтын  оқиға  ретінде  қарастыру  жалсыз  ақиқат  болмай  ма?  Шежредегі     осы  шикіліктердің  орын  алуы бұл  оқианың  тарихта  болу  мүмкіндігін  шектесе  керек.

  Темір-Шыңғыстың  балалық  шағы  оқиғаларынан  хабардар  болу  бірсыпыра  жалған  деректер  негізінде  жазылған   жыламаның  куәгері  боламыз.  Темірдің  Әкесі-Есукей,  анасыОолун,  Қоңраттың  Ақнұр  руынан.  Русь  деректеріде  Улен.  Улен- қазақтың  Өлең  сөзінің  Русшасына  сайып  тұр.  Есукей  Қоңрат  қызы  Уленге  қалай  үйленді?  Монгол  елінен  Қоңрат  еліне  келу  ол  кезде  оңай  болмасы  анық.  Қоңраттардың  ол  кездегі  Монголдарға  ең  жақын  тайпасы  Балхаш  көлінің  солтүстігідегі  кәзіргі  Қоңрат  кенішінде  болатын.Міне  сол  кенішке  бүкіл  батыста  орналасқан  Арғын,  Найман,  Керей  тайпаларын  басып  өтіп  Қоңрат  еліндегі  Уленді  табу  өңай  тірлік  еместігін  көз  алдына  елестету  қиын  емес.Оған  қоса  қазақтың,  танымайтын   Темучинге қай  Қазақ  қызыныңқолын  ұстата  салмақ.Қазақ  үшін  қызын  ұзатып  құдасыз  болу, бұл  да  бетке  басар  салық  емес  пе?. Осылай  бұл  оқиға  да  жоғрыда  көрсетілгендей  қисық-қыңыр   болжамдармен  жазылған  шығарма  деп  атауға  тұрарлық  шығарма  болмақ.Осындай  шешілмейтін  тауқыметтер  жиынтығынан  тұратын  оқиғалар  қатарына  жататын,  Темірдің балалық  шағын,  үйлену  кезеңін  баяндамай  зерттеуімізді  жалғастыра  берсек  деймін.  Себебі- жаубы  жоқ  НЕГЕ  сұрағының  көп  болуында  және  ол  оқиғалардың   шешуін  таба  алмауында.  Қазақ  көшпелі  ел  болғанымен  елім,  жерім  дейтін  халық.  Қаншакөшіп-қонып  жүргенімен  тұғыры  саналатын  еліне, жеріне  қайтып  оралады.  Сол  себептен  Қоңраттарды  мақтап – мадақтап  Монғол  еліне  көшіріп  апара  алмайсың.  Олай  болған  жағдайда  Темучин  тарихының  оқиғалары  тіршілік  тұрғысынан  қарағанда  тек  кейіпкердің  Қоңрат  тайпаларымен  ауылдас,  аралас   болып  тұрған  кезеңде  ғана  орын  алуы  мүмкін  деп  тұжырым  жасау  оқиғаның  жалғыз  шешімі    болмақ.

   Әбілғазы  шығармасынан  алынған  мына  бір  дерек:«Шыңғыс  хан  да-монгол,  керейт  халқы жат  ел  еді.  Үйсін  елінің  сүйегі  монгол  тұрар.  Сәлдүс  елі  де  монғолдың  бір  атасынан  тарайды.  Елдүркін  елі-Сәлдүс  елінен  айырылған  ел.  Келкіт  елі  де-монғолдың  бір  атасы»-деген  дерегі  негізінде  Үйсін,  Сәлдүс,  Елдүркін,  Келкіт  елдері–монғолдар  болмақ.  Бұл  өрескіл,  жалған  дерек.  Себебі  тарих  деректерінде  Үйсін  елі  Ұлы  жүз  тайпасы.  Қазақ  тайпасы.  Олай  болса  Үйсін  елімен  бірге  аталған  Сәлдүс,  Елдүркін,  Келкіт  елдері де  Ұлы  жүз  тайпалары.   Темір-Шыңғыс  та  монғол. Осы  анықтама  негізінде   Темучин-Темір -Шыңғыс – бір  тұлға,  Қазақ  азаматы  деп  айтуға  толық  негіз  бар.  Ал  Сәлдүс,  Елдүркін,  Келкіт  атаулары  Рашид-ад-дин  қазақ  тайпаларын  Парсы  сөзіне  аударғандағы  нұсқалары  болса  керек.  Келтірілген  деректің  көмегімен  Темір  Қоңрат  елімен  ауылдас  болып,  ара-қашықтығы  жақындады.  Шыңғыс  тарихының  шырмалған  тұстары  шешілетін  кезеңі  де  жақындай  түсті. Ол  үшін  Темірдің  дүниеге  келген,  ержетіп  өскен  өңірін  анықтасақ  жеткілікті  болмақ.  Мына  Қ. Тауасарұлының  шежіресінен  аланған  үзінді:-«Төле  би…Арқас  тауының  ең  шұрайлы  аймағы  Баянжүректе  қыстайтын.  Баянжүрек  атақты   Шыңғысхан-Темірдің  бабасы  Діннің  екі  баласы  Баян,  Жүректің  атынан  қалған.  Баяннан- Есукей,  одан – Темір.  Жаныстар …қалың  Жалайыр,  Найман  ішіне  сұғына  кіріп  Алакөлді  мекендейтін»- деген  дерегіТемірдің  мекен-жайын  анықтап  Қоңрат-Жалайыр  елінің  қарым-қатнас жасалатын мүмкіндік  сырын  ашты.   Ал  «Могол»-  Қ.  Тауасарұлының  шежіресінде  бүкіл  Ұлы  жүздің  арғы  атасы, б.ж.с. 160 жыл  бұрын  ғұмыр  кешкен  Абыл  бабамыздың  жалған  аты  деп  көрсетілген.  Бұл  атау  Шыңғыс  хан  заманына  дейін  де,  кейін  де   Жалайыр  елінің  еншісіндегі  атау.   Демек  Могол- Жалайырлар.  Ал  Бабырмен  Индияға  кеткен- Әбді  әл-Уахатта  могол,  Әли  Сейіт  Сихыма  могол,  Сұлтан  Ахмет  могол – бұлар  да  Жалайырлар.  Жоғарыдағы  «Керейт  халқы  жат  ел  еді»- деген  сөйлем – КерейттерМогол  емес  еді  деген  түсінікті  білдіреді.  Өйкені  КЕРЕЙТ  орта  жүз  тайпасы,,,,,,.

Иіні  келіп,  сәті  түсіп  тұрған  кезеңде  Л.  Гумилев  түсінбеген  Шыңғыс  тарихының  мына  бір  тұсын:» Мұндағы  ең  есте  қалар  жағдай  сол,  монгол  әскері  13  мың  еріктілерден  110  мың  адамға  дейін  жеткен  тұрақты  армияға  айналды.  Ал  оның  қатары  жеңіліске  ұшыраған  керейттер,  наймандармен  толықтырылды. .. монгол  әскері  ардагерлерінің  әрбіреуіне  шаққанда,  тіпті  өздерінің  тайпалық  хандарына  қарсы  қарсы  бүлік  шығарып  дағдыланған жаңадан  қосылған  он  әскери  тұтқыннан  айналды  емес  пе?»  Иә,  солай.  Тарих  оқиғасы  осы  тұста  тұғырыққа  тіреліп,  дамуына  жалғасын  табу  болмаған  кезде—автордың  «олардың  жаңа  жерде  оңды  өмір  сүруі  үшін  қолайлы  жағдай  туғызылғанын  көрсетсе  керек»- деп  түсіндірілуі  санаға  симайтын  пікір  деп  ойлаймын.  Міне  осылайша  тарих  оқиғасының  тығырыққа  тіреліп  шешілмейтін  кезеңінде  осындай  жалған  пікірлермен  шешімін  тапқан. Бұл  өзін  алдау,  өзгелерді  де  алдау.  Өзін  алдау  түсінікті.  Ал  өзгелерді  алдау  О. Сүлейменов  айтқандай: «Ол  үшін  ғылым  ұлы  мақсат  емес,  күнкөріс  сиқында  қалған.  Ол  мектептің  жылтыр  үстелінің  үстінде  шыр  айналатын  қайнатылған  жұмыртқа  тәріздес  епті  кісі  еді.»-деген  теңеуі  осындайғалымдарға  айтылса керек.

Сыры  ашылмаған  Қазақ  тарихынсыз  Әлем  тарихы  әлі  күнге  дейін  болжам  мен  топшылаудан  құрастырылған  оқиғалар  жиынтығы.  Оны  осы  Шыңғыс  хан  тарихынан  да  байқап,  аңғардыңыздар.  Енді сыры  ашылған  Темучин, Темір,  Шыңғыс  тарихы  әлем  тарихының  жалған   тұстарынан  арылып   шынайы  түрін  көрсетті.  Бұл  Қазақ  хандығының  құрылу  кезеңі  емес.  Ол  кезең  бұл  оқиғадан  өте  ерте  кезде  орын  алған.

Сөз  соңында,  хижралық  жылнама622  жылдан  кейін  бірден  өмірге  енбесе  керек.  Себебі  атамыз  Шыңыстың  хан  сайлануын  605  жылы,  яғни  1227-жыл  деп  кәрсеткен. Демек  629-жыл  БІРІНШІ  жыл  деп  есептелінсе  керек.  

Тастанбек  Жетбисов.Мекен  жайым- Шымкент қ. Қ. Аманжолов көшесі 124 үй.Байқұрымның  саны  8 262 700 89 12

Пікір қалдырыңыз

Опубликовать в Мой Мир
Опубликовать в Одноклассники

Оставить комментарий

Жарнама
Жарнама
Яндекс.Метрика