АҚИҚАТ

Архив рубрики «Қоғам»

Қазақстан халықтары ассамблеясының кезекті құрылтайында Мемлекет басшысы  Қ.Тоқтаев  елімізде әрбір адам қалаған тілінде сөйлеуіне болады,  басқа тілде сөйлеуге ешкімнің мәжбүрлеуге құқы жоқ дегенді айтты. Президенттің биік мінберден айтқан бұл сөзі әлеуметтік желілерде қызу талқыланып, пікірталас тудыруда.  

Соңғы жылдарда қызмет көрсету саласында қазақ тілінде қызмет ала алмағаны үшін құқық органына шағымданатындар және осындай жағдай туындағанда видеоға түсіріп, оны әлеуметтік желілер арқылы тарататындар көбейді.  Бұндай жағдайдың орын алуына кеңес заманынан қалған еліміздегі тіл саясатының ықпалы тиіп отырғаны ешкімге құпия емес. Өз елінде өгей баланың күнін кешіп, отбасы-ошақ қасына ысырылып тасталған қазақ тілінің есіктегі басын заң негізінде мемлекеттік тіл мәртебесін беру арқылы төрге жеткізуге еліміз тәуелсіздігін алған отыз жылдың ішінде мүмкіндік болмады. Әлі күнге дейін Парламент, Үкімет, жергілікті әкімдіктер түгел орыс тілінде сөйлейді, негізгі құжаттардың бәрі орыс тілінде жүргізіледі. Яғни, сонау патша заманында қалыптасып, кеңес дәуірінде берік орныққан тілге қатысты мәселенің  сірескен  сеңі әлі сетінеген жоқ.

Дональд Трамптың АҚШ президенті қызметіне кіріскеніне бірнеше айдың ғана жүзі болса да, ол алпауыт елдің болашағына көлеңкесін түсірер біраз шаруаларды жасап тастады.  АҚШ президенті ғасырлар бойы достық әріптестік қатынаста болған көрші Канада елінен бастап, ұзақ жылдар тығыз экономикалық байланыс жасап келе жатқан Батыс елдерімен арадағы байланысқа  сызат түсірер біраз шаралар қабылдады. Ал өткен аптада қабылдаған әлемнің 180 еліне қатысты АҚШ-қа ол елдерден әкелінетін тауарларға 10-30 пайыз мөлшеріндегі салық салу жөніндегі шешімі әлем елдері арасында үлкен дүрбелең туғызуда.

Трамптың аталмыш шешіміне сай ендігі уақытта әлемнің көптеген елдерінен АҚШ-қа әкелінетін тауарларға 10 пайыздан 30 пайызға дейінгі аралықта салық салынады. Бұның өзі АҚШ-қа тауар сатуды тиімсіз етіп, оның қосымша құнын көтеріп жібереді. Импорттық тауарларға қосымша салық салу саясатын америка Трамп қызметіне кіріскен кезден бастап жүргізген еді. Ең алғашқылардың бірі болып іргелес Канада  осы саясаттың  құрбанына айналды. АҚШ-қа тауар шығару тиімсіз болып қалғандықтан, Канада ұзақ жылдардан бері көрші елге экспортқа шығарып келген мұнай өнімдерін жеткізуді тоқтатты. Бұның өзі елдегі жанар-жағар май тапшылығын туғызып отыр.

Ресей бауырлас халық саналатын украиндарға неге басқыншылық шабуыл жасады? Бұл сауалға әркім әртүрлі жауап беріп жатыр және соғыстың не себепті басталғанын өз беттерінше талдап жазған сарапшылар қаншама. Олардың басым көпшілігі Путин бұрыңғы КСРО-ны, тіпті орыс империясын қалпына келтіргісі келеді дегенді айтуда.  Егер ресейдің қазіргі жағдайына назар аударсаңыз, бұл соғыстың шығу себебін қиналмай анықтауға болады.

Осыдан біраз жыл бұрын ресейдің статистика комитетінің бір лауазымды қызметкері көпшілік шарада бәлкім абайсызда, немесе біліп тұрып қасақана айтты ма, кім білсін, ресей халқының сол кездегі саны ресми деректегідей 146 млн емес, 69 млн екендігін айтқан еді. Сол тұста осы цифрға қатысты үлкен шу болды. Статистика мекемесінің білдей бір басшы қызметкерінің аузынан шыққан бұл цифрдың кездейсоқ еместігі анық. Яғни, Ресейде  халық санағына қатысты беріліп жүрген ресми деректе шикілік бар. Бұған көз жеткізу үшін мына жайға назар аударсақ болады.

Қазір иісі мұсылман қауымы үшін қасиетті саналатын Рамазан айы өтіп жатыр. Бұл айда мұсылмандар бес парыздың бірі саналатын – ораза ұстайды. Қазақстан зайырлы мемлекет, яғни дін мен мемлекет бөлек. Дегенмен де, соған қарамастан еліміздің әр өңірінде  жергілікті әкімдер арасында ораза ұстағандарға арнап ауызашар беру шаралары бой көрсетуде. Әкім де пенде, бұны дабыра қылмай өз қалтасынан ақшасын шығарып, ауызашар беріп жатса, оған еш әңгіме жоқ. Бірақ та, ақпарат құралдары арқылы жалпақ жұртқа жариялап, пәленше әкім жүздеген адамға ауызашар берді деп айтқызып, жазғызып, оны әлемуметтік желілерге салу зайырлы мемлекетте өмір сүретін билік өкілінің атына абырой әпермейтін іс.

Таяуда дүниеден өткен қазақтың классик жазушысы Мұхтар Мағауин қазақ ислам дініне жүзін бұрып, мешіттер көбейіп келеді деп қуанып едік, сөйтсек, оның пайдасынан гөрі, залалы көп болып шықты дегенді айтып еді бірнеше жыл бұрын. Кеңес заманында атеистік түсінікті санасына сіңірген аға ұрпақ өкілдері үшін дін ислам имандылықтың қайнар көзі, адамдарды бейбітшілік пен ізгілікке тәрбиелейтін идеологиялық қуатты құрал болып саналады. Бірақ та, қазіргі елімізге енген ислам діні адами тәрбиеден гөрі, пендешілік теріс түсінікті жастарымыздың санасына сіңіріп, улайтын құрал болып отырған жайы бар.  Осындай фанатизмге негізделген исламды ресми дінге айналдырған Иран, Ауғанстан сияқты елдердің жағдайы оның қаншалықты қауіпті екендігін көрсетеді. Ислам дінінің салдарынан бұл елдер экономикалық жағынан мешеулеп артта қалды, халықтың тұрмыс деңгейі өте төмен.

Соңғы аптадағы әлем назарын аударған басты мәселе – АҚШ президенті Трамптың Украинадағы соғысты тыюға байланысты жасап жатқан әрекеттері болып тұр. Әуелі Путинмен екі сағаттай телефон арқылы сөйлескен АҚШ президентінің бұл бағыттағы әрекеті Сауд Арабисындағы Ресей-АҚШ өкілдерінің кезедсуімен жалғасты. Украинаның қатысуынсыз өткен ол кездесуде бейбіт келісім туралы нақты мәселелер шешілмесе де, бұның өзі жұртшылық  тарапынан Трампты  Ресейге бүйрегі бұрды деп  айыптауға негіз болуда. Басқа елдерді айтпағанда АҚШ-тың өзінде президенттің бұл әрекетіне наразы болғандардың шерулері өтіп жатыр.

Украинадағы соғыстың басталғанына үш жыл уақыт өтіпті. Осы кезең ішінде Украина президенті Зеленскиидің айтуынша, 45 мыңдай украин солдаты қаза тауып, 350 мыңдай сарбаз жарақат алған. Ал Ресейдің шығыны 450 мың жауынгерінен өлідей айрылып, 700 мыңдай сарбазы түрлі деңгейде жарақат алған. Күн сайын жүздеген, тіпті мыңдаған адамның өмірін жалмап жатқан қанды қырғын жалғасып жатыр. Осындай жағдайда АҚШ президентінің соғысты тоқтатуға жасап жатқан әрекеті құптауға тұрарлық қадам. Дегенмен де, оның бұл әрекеті үшін айыптап, Путинмен ауыз жаласып кетті, Украина мүддесін аяқ асты етті деушілер көп. Әлеуметтік желілерді ашсаң, Трампты айыптаған хабарлардан көз сүрінеді. АҚШ президенті Ресейге бүйрегі бұрып, Украина мүддесін аяқ асты етуді көздеп отыр ма? Осы мәселеге назар аударып көрелік.

20 қаңтарда президент қызметіне кіріскен Дональд Трамп содан бері өткен бір айдай уақыттың ішінде  үш ғасырлық тарихы бар мемлекеттің қалыптасқан ішкі-сыртқы басқару жүйесіне айтарлықтай залал келтіріп үлгірді. АҚШ әрдайым көрші елдермен тату-тәтті тұрып, қарулы қақтығысқа бармаған, ал шекаралық аумағын кеңейтуді қарудың күшімен емес, көбіне келіссөздер арқылы және ақшаға  сатып алу жолымен жүргізген. Сондай-ақ, Батыс елдерімен де әрдайым тату байланыста болып келді. Ал Трасмп осы қалыптасқан жүйені бұзатын біраз әрекеттер жасап үлгірді.

Мыңдаған шақырым ортақ шекарасы бар Канада елінен келетін мұнай өнімдеріне салынатын салықты екі есеге көбейткен Трамп ол елден келетін өнімнің жолын кесті. АҚШ азаматтарының көп бөлігінің жанар-жағар майға деген сұранысын қамтамасыз етіп келген канадалық импорт салық көлемінің өсуіне байланысты тоқтап қалды. Бұның өзі бензин бағасының күрт қымбаттауына соқтыруда. Экономикалық байланысқа сызат түсіргені аздай, Трамп «Канада АҚШ-тың 51-ші штаты болуы керек» деп  көрші елдің тәуелсіздігіне қол сұғатындай сыңай танытты. Бұның өзі  Канаданың билігін  іргелес елден қатер төнуі мүмкін-ау деген күмәнді ойға қалдырды.

Таяуда ғана еліміз Ұлттық абсылым күнін атап өтті. 1913 жылы 2 ақпанда тұңғыш  ұлттық басылым «Қазақ» газеті жарық көрген екен. Жасыратыны жоқ, кеңес заманында қазақ тілді газеттер біршама дамыды, таралымы өсіп, ұлт мүддесін көздейтін басылымдарға айналды. Сол тұста шыққан «Л«ниншіл жас» газетінің таралымы 300-400 мың дана болды. Аудандық, облыстық басылымдар да біршама жақсы таралыммен шығып, өз оқырмандарының сүйікті газеттеріне айналды.

Дегенмен де, нарыққа көшкеннен кейінгі жылдарда газет-журналдардың жағдайы жақсарған жоқ, керісінше кері кетті. Бұрын жүздеген мың дана болып таралған «Білім және еңбек», «Мәдениет және тұрмыс» , халықтың сүйікті жорналы болған «Ара» журналдары  нарық талабына жауап бере алмай жабылып қалды. «Жұлдыз», «Жалын», «Қазақстан әйелдері» жорналдары аз данамен әупірімдеп шығып жатыр. Аймақтық басылымдардың да жағдайлары мәз емес, ал аудандық газеттердің газет деген аты ғана.

Шынында да биліктің қандай да бір формасын таңдағанда өткен тарихи тәжірибе Назарбаев дәуірінде мансұқталғаны, хандық мемлекет кезінен келе жатқан мемлекетшілдік саяси дәстүр жоққа шығарылғаны, 2009 жылы бұрынғы Елбасының: «Қазақта мемлекет болмаған, себебі оның шекарасы болмаған…? » деген сөзі, оның ізін ала бір кездері Алтын Орданың шалғайынан шығып ел болған елдің басшысы Путиннің Селигердегі форумда  ресейлік жастарға қарата : » У казахов не было государства, он создал это государства» деп мәлімдеуіне негіз болды емес пе? Бәріміз жабылып жүріп, өз басылымдарымызда ол олай емес деп мақалалар жазғандай болдық. Қазақтың мемлекеттілігінің тарихын Жошы Ұлысы — Алтын Орда тарихымен байланыстыру туралы ой сол кезде айтылған болатын. Сондықтан, Жошы Ұлысы тарихын ұлықтау бірден — бір дұрыс бағыт деп санаймыз.

Айтпақшы, Президент парламенттік- демократиялық тәжірибені айтқанда өзі осы жылы  сапарлап қайтқан Моңғолияны да еске ұстап отыр деп ойлаймын. Кейбір саясаттанушылар мен саясаткерлер пікіріне сүйенсек,посткеңестік елдерге тән нәрсе ол біздің демократиялық институттарға деген нигилистік көзқарас дәстүріміз. Осы көзқарастың қателігін дәлелдеп отырған саяси тәжірибе ол Түркиядағы Президент сайлауы. Реджеп Тайып Ердоғанның дара билігі қаншама күшейсе де түрлі ішкі және сыртқы себептерге байланысты ол нағыз альтернативті сайлау арқылы билікте қалды. Себебі, Түркияда негізін Мұстафа Ататүрік қалаған демократиялық институттар өзінің іргелігін тағы да танытып отыр.

Жыл тоғысына да келіп қалдық. 2024 жыл қазақстандықтар үшін соншалықты есте қаларлықтай дүбірлі оқиғаларға толы болмаса да, біршама тыныш және бейбіт жыл болды.  Рас, жыл басында болған су тасқындары еліміздің бірқатар өңірлерінде орын алып, біраз халықты әбігерге салды. Дегенмен де, соңы жақсылықпен бітіп, үйлерінен айрылғандар жаңа баспаналы болып, қуанышқа кенелді. Атап өту керек, соғыс болып жатқан іргеміздегі ресейліктер де сол тұста су тасқынынан зардап шегіп, көп адамдар үйлерінен айрылған еді. Бірақ, олар үкімет тарапынан еш жәрдем алмай, қиындықтарын өздері шешулеріне тура келді. Елдің елдігі де сондай ауыр шақтарда көрінеді, қуанарлығы мемлекет тарапынан су тасқынынан зардап шеккендердің бір де бірі назардан тыс қалмай, көмек алды.

Көктемгі су тасқыны туралы айтқанда, баспаларынан, мүліктерінен айрылып, қиындыққа тап болған отандастарымызға сол кезде барша қазақстандықтар болып қол ұшын беріп көмектескен еді. Бірақ та, халық жинап берген көмектің табиғат апатынан зардап шеккендерге жетпей жатқаны туралы сол тұста жекелеген ақпарат құралдары айтып, жазды. Десе де, оған ешкім онша назар аудармаған. Ал таяуда ғана «Біз біргеміз» деген қайрымдылық қор құрып, су тасқынынан зардап шеккендерге көмек көрсетіп жатқандары туралы барлық ақпарат құралдарынан жалпақ жұртқа жариялаған блогер Перизат Қайраттың қайрымдылыққа жиналған 2 млрд теңгені жымқырғаны белгілі болды. Апаттан зардап шегіп, қиналған халыққа барлық қазақстандықтар хал-қадерлерінше көмек көрсеткен еді. Ал блогер болса, сол жиналған көмекті қалтасына басып, қымбат сөмкелер мен автокөлік, пәтерлер алған. Оның үйін тінту барысында табылған бағалы заттардың көптігі сонша, үйі қоймаға айналған бар дейсің.

Қазан айының басында  Алматының іргесіндегі Талғар қаласында  орын алған қанды оиға сол тұста халық арасында үлкен пікір туғызған еді. 16 жастағы бозбала Шерзат Полатты бір топ ересек азаматтар жабыла сабап, пышақтап өлтірген. Және бұл оқиға оның әкесі мен туыс таныстарының көз алдында болған. Сол тұста әлеуметтік желілерде бозбаланы өлтіргендер  хуторлықтар деп аталатын банданың мүшелері екен деген әңгіме тарады. Көпшілік пікірінің қысымымен  Талғар қаласы мен Алматы облысының бірқатар құқық саласының лауазымды адамдары қызметінен алынған болатын. Бұл оқиғаны Бас прокурор тікелей бақылауына  алып ұстап отырғаны айтылды.

Міне, арада екі жарым айдай уақыт өткен кезде сол оқиғаның жалғасы ретінде қаза тапқан Шерзаттың әкесінің інісі  Нұрғанат Ғайыпбаевтың қазасы жұртшылықты тағы дүр сілкіндірді. Ол алдын ала тергеу барысында мәлім болғандай, өзіне қол жұмсаған деген  пікір айтылды. Сот сараптамасы да шығарылып, оның асылып өлгендігін растады. Күні кеше полиция Нұрғанаттың қаза болар алдында ағасы Қаржаубайға жазған телефон хабарламаларын жариялады. Өзін Шерзаттың өліміне кінәлі деп санайтынын айтқан Нұрғанат ағасына Шерзаттың қасына жерлеуін сұрайды.