АҚИҚАТ

Соңғы кезде орын алып жатқан  Ресей мен Әзірбайжан арасындағы текетірес жағдай көші-қон мәселесіне назар аудару қажеттігін көрсетіп берді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың көші-қон мәселесіне арнап қауіпсіздік кеңесінің мәжілісін өткізуі бұл мәселенің бүгінгі күні аса маңызды болып отырғанын айғақтаса керек.

Қазақстан бүгінде әлемнің көптеген елдерімен визасыз  режимдегі байланыс орнатты. Бұл әрине, жақсы. Қазақстандықтар енді өзге елдерге визасыз да барып қайта алады. Дегенмен де, таяқтың екі ұшы болатыны сияқты, бұның теріс залалды жағының да барлығын өмір тәжірибесі көрсетіп отыр. Мәселен,  Ресей азаматтары төлқұжаттарымен елімізге келіп 90 күнге дейін еш кедергісіз жүре алады.  Осыны пайдаланып елімізге Ресейден келіп жатқандар өте көп. Украинамен соғыс жағдайындағы Ресей қазір әлем қауымдастығы тарапынан үлкен санкцияларға ұшырады. Тұрмыстың ауыртпалығынан қашқан ресейліктер шетелдерге кетуде. Екі жыл бұрын Путин жаппай мобилизация жариялағанда соғыстан қашқан ресейліктер елімізге қаптап кірген еді. Сол тұста Қазақстанға келіп, тұрақтап қалғандардың арасында  ІТ мамандары көп десіп қуанысып жүрсек, оның теріс залалының барлығын кейін байқадық. Компьютерлік білімдерін  алаяқтықпен ақша табуға пайдаланатын ресейліктер көп болып шықты. Соңғы кезде елімізде қаптап кеткен алаяқтық қылмыстарға сол ресейлік азаматтардың тигізген ықпалының зор болғандығын өмір тәжірибесі көрсетіп отыр. Интернет арқылы сыртынан құжаттап кредит алған жағдайлардың көбейгені сонша, мәселе ушығып  халық арасында алаяқтардан зардап шеккендердің наразылығы көбейді.

Өткен ғасырда газет-жорнал ақпарат таратудың ең пәрменді және негізгі құралы болған еді. Содан кейін телевидение келді.  Көгілдір экран аталған телевидение ақырындап газет-жорланды екінші  орынға ысыра бастады. Ал интернеттің келуі  телевидениені де,  қағаз газетті де ақпарат тарату құралы ретінде кейінге ысырды.  Бүгінгі күні газет ақпарат тарату құралы болып қала ма, жоқ па деген мәселе алдымыздан шығып тұр.

Мен 1988 жылы  аудандық газетке тілші болып журналистика саласындағы еңбек жолымды бастаған едім.  Сол тұста орыс және қазақ тілінде шығатын «Дала таңы», «Степная заря» аталатын газеттерде  жиырмадан астам адам еңбек етті. Редактордың екі орынбасары, секретариат және үш бөлім болды. Газет аптасына үш рет шығатын. Қазақ газетінің таралымы 1,5 мыңдай болса, орыс тілінде шығатын газет 4-5 мыңның көлемінде таралды.  Халқының саны 20 мыңға жетпейтін шағын аудан үшін бұл биік көрсеткіш болатын.  

13 маусымда Израил қарулы күштері  Иранның ядролық  нысандары мен әскери басшы құрамына қарсы шабуылды бастады.  Ел астанасы Тегераннан бастап, көптеген ірі қалалар мен жергілікті әкімшілік ғимараттары Израил ракеталарының шабуылына ұшарады.  Ресми емес мәліметтерге сай, сол күнгі шабуылдардың салдарынан 585 ирандық көз жұмып, 133 адам жарақаттанған. Бұған жауап ретінде Иран қарулы күштері  Израил аумағына баллистикалық ракелалардан шабуыл жасаған. Шабуылдың салдарынан 24 израилдық  қаза тауып, 500-ден астам адам жарақат алған.

13 маусым күні болған израилдық шабуылдан кейін Иран мемлекетінің діни көшбасшысы осы шабуыл үшін израйлдықтардың қатаң сыбағасын аладындығын атап өтті.  Иран мен Израил арасындағы бұл қарулы қақтығыстың соңы үлкен соғысқа ұласып кету қаупі бар. Өйткені Израилдың артында азуы алты қарыс алып мемлекет АҚШ тұр. Содан болар, көптеген ирандықтар қазірдің өзінде үйлерін тастап, шет елдерге қашуда. Ютуб каналына салынған видеода шекаралық аймақта жаяу топ-топ болып кетіп бара жатқан ирандықтар көрінеді. Қолдарында киім-кешегі мен аздаған азықтарынан басқа ештеңесі жоқ босқындар қарасы өте көп.

Қазақта «қолмен істегенді мойынмен көтеру керек» деген түсінік  бар.  Жасаған теріс әрекетін түсініп, соны мойындау – екінің бірінің қолынан келмейтін қиын іс. Оны бүгінде «нағыз еркек» деп аталатын ер мінезді адамдар ғана жасай алады. Өкініштісі сол, ондай ер мінезді нағыз еркектер қазір мүлдем дерлік жоғалып кеткен сияқты. Басқа қарапайым пенделерді былай қойғанда, милиардтап ақша ұрлап, сотталып жатқан екі-үштен дипломы, ғылыми дәрежесі бар үлкен лауазым иелерінің өзі сотта  кінәларын мойындамай, жазықсызбын деп бетбақтырмай тұрып алатынын көріп, естіп жүрміз.

Күні кеше әйелін ұрып өлтіріп, ұзақ мерзімге сотталған экс министр Бишімбаев  қашан сот үкімі шыққанша өзінің жазықсыздығын дәлелдеу үшін жанталасып бақты. Ал ол қомақты ақша ұрлап, жемқорлық қылмысы үшін алғаш рет сотталғанда «жазықсыз адамды соттады, оның еш кінәсі жоқ еді, саяси ойынның құрбанына айналды» деп жазғандар көп болғаны есімізде. Сотталған түрлі деңгейдегі әкімдер мен министрлер, олардың орынбасарлары сияқты биік зауазымды қызмет атқарған адамдардың бір де бірінің сотта өз кінәсін мойындап, өкініш білдірмегені, тағайындалған жазаның әділ болғандығын айтпағаны еріксіз ойға қалдырады. Сонда біздің судьяларымыз еш жазықсыз жандарды соттап жатыр ма, деген ойға қаласың?  Қылмыс жасады деп айыпталып, сотталып жатқандардың ешқайссы өз кінәларын мойындамаса, онда жазықсыз болғаны ғой. Сонда бұл қалай болды?  Сотталғандардың сөзіне сенсек, олар сүттен ақ, судан таза, еш жазығы жоқ.  

Өткен жылы Талғар қаласында орын алған қанды оқиға сол тұста  үлкен пікір туғызған болатын. 16 жастағы бозбаланы бірнеше ересек ер азаматтардың жабыла сабап, пышақтап өлтірген қатыгез қылмысына қатысты интернетте блогерлер мен қарапайым жұртшылықтың  ашынған пікірлері  қаптап кетті. Жазықтыны жазалайды дейтін құқық қызметкерлерінің қылмыс жасағандардың көбіне куә ретінде қарап, бостандыққа жіберуі отқа май құйғандай әсер етті.

Сол тұста блогерлер бұл қылмысты жасаған жәй адамдар емес, Талғар тұрындарының арасында «хуторлықтар» аталып кеткен қылмыстық топтың мүшелері екендігін жарияға жар салып, айтып жатты.  Хасан Қасымбаев деген азамат басқаратын хуторлық қылмыскерлер талайларға тісін батырып, неше түрлі қылмыстар жасаған. Шерзат Полаттың өліміне тікелей қатысы бар қылмыскерлердің бірнешеуінің бұрын сотталып, жазаларын өтеп шыққаны олардың  қылмысқа жақын жандар екендігін көрсетеді.

Қазақстан халықтары ассамблеясының кезекті құрылтайында Мемлекет басшысы  Қ.Тоқтаев  елімізде әрбір адам қалаған тілінде сөйлеуіне болады,  басқа тілде сөйлеуге ешкімнің мәжбүрлеуге құқы жоқ дегенді айтты. Президенттің биік мінберден айтқан бұл сөзі әлеуметтік желілерде қызу талқыланып, пікірталас тудыруда.  

Соңғы жылдарда қызмет көрсету саласында қазақ тілінде қызмет ала алмағаны үшін құқық органына шағымданатындар және осындай жағдай туындағанда видеоға түсіріп, оны әлеуметтік желілер арқылы тарататындар көбейді.  Бұндай жағдайдың орын алуына кеңес заманынан қалған еліміздегі тіл саясатының ықпалы тиіп отырғаны ешкімге құпия емес. Өз елінде өгей баланың күнін кешіп, отбасы-ошақ қасына ысырылып тасталған қазақ тілінің есіктегі басын заң негізінде мемлекеттік тіл мәртебесін беру арқылы төрге жеткізуге еліміз тәуелсіздігін алған отыз жылдың ішінде мүмкіндік болмады. Әлі күнге дейін Парламент, Үкімет, жергілікті әкімдіктер түгел орыс тілінде сөйлейді, негізгі құжаттардың бәрі орыс тілінде жүргізіледі. Яғни, сонау патша заманында қалыптасып, кеңес дәуірінде берік орныққан тілге қатысты мәселенің  сірескен  сеңі әлі сетінеген жоқ.

Дональд Трамптың АҚШ президенті қызметіне кіріскеніне бірнеше айдың ғана жүзі болса да, ол алпауыт елдің болашағына көлеңкесін түсірер біраз шаруаларды жасап тастады.  АҚШ президенті ғасырлар бойы достық әріптестік қатынаста болған көрші Канада елінен бастап, ұзақ жылдар тығыз экономикалық байланыс жасап келе жатқан Батыс елдерімен арадағы байланысқа  сызат түсірер біраз шаралар қабылдады. Ал өткен аптада қабылдаған әлемнің 180 еліне қатысты АҚШ-қа ол елдерден әкелінетін тауарларға 10-30 пайыз мөлшеріндегі салық салу жөніндегі шешімі әлем елдері арасында үлкен дүрбелең туғызуда.

Трамптың аталмыш шешіміне сай ендігі уақытта әлемнің көптеген елдерінен АҚШ-қа әкелінетін тауарларға 10 пайыздан 30 пайызға дейінгі аралықта салық салынады. Бұның өзі АҚШ-қа тауар сатуды тиімсіз етіп, оның қосымша құнын көтеріп жібереді. Импорттық тауарларға қосымша салық салу саясатын америка Трамп қызметіне кіріскен кезден бастап жүргізген еді. Ең алғашқылардың бірі болып іргелес Канада  осы саясаттың  құрбанына айналды. АҚШ-қа тауар шығару тиімсіз болып қалғандықтан, Канада ұзақ жылдардан бері көрші елге экспортқа шығарып келген мұнай өнімдерін жеткізуді тоқтатты. Бұның өзі елдегі жанар-жағар май тапшылығын туғызып отыр.

Ресей бауырлас халық саналатын украиндарға неге басқыншылық шабуыл жасады? Бұл сауалға әркім әртүрлі жауап беріп жатыр және соғыстың не себепті басталғанын өз беттерінше талдап жазған сарапшылар қаншама. Олардың басым көпшілігі Путин бұрыңғы КСРО-ны, тіпті орыс империясын қалпына келтіргісі келеді дегенді айтуда.  Егер ресейдің қазіргі жағдайына назар аударсаңыз, бұл соғыстың шығу себебін қиналмай анықтауға болады.

Осыдан біраз жыл бұрын ресейдің статистика комитетінің бір лауазымды қызметкері көпшілік шарада бәлкім абайсызда, немесе біліп тұрып қасақана айтты ма, кім білсін, ресей халқының сол кездегі саны ресми деректегідей 146 млн емес, 69 млн екендігін айтқан еді. Сол тұста осы цифрға қатысты үлкен шу болды. Статистика мекемесінің білдей бір басшы қызметкерінің аузынан шыққан бұл цифрдың кездейсоқ еместігі анық. Яғни, Ресейде  халық санағына қатысты беріліп жүрген ресми деректе шикілік бар. Бұған көз жеткізу үшін мына жайға назар аударсақ болады.

Қазір иісі мұсылман қауымы үшін қасиетті саналатын Рамазан айы өтіп жатыр. Бұл айда мұсылмандар бес парыздың бірі саналатын – ораза ұстайды. Қазақстан зайырлы мемлекет, яғни дін мен мемлекет бөлек. Дегенмен де, соған қарамастан еліміздің әр өңірінде  жергілікті әкімдер арасында ораза ұстағандарға арнап ауызашар беру шаралары бой көрсетуде. Әкім де пенде, бұны дабыра қылмай өз қалтасынан ақшасын шығарып, ауызашар беріп жатса, оған еш әңгіме жоқ. Бірақ та, ақпарат құралдары арқылы жалпақ жұртқа жариялап, пәленше әкім жүздеген адамға ауызашар берді деп айтқызып, жазғызып, оны әлемуметтік желілерге салу зайырлы мемлекетте өмір сүретін билік өкілінің атына абырой әпермейтін іс.

Таяуда дүниеден өткен қазақтың классик жазушысы Мұхтар Мағауин қазақ ислам дініне жүзін бұрып, мешіттер көбейіп келеді деп қуанып едік, сөйтсек, оның пайдасынан гөрі, залалы көп болып шықты дегенді айтып еді бірнеше жыл бұрын. Кеңес заманында атеистік түсінікті санасына сіңірген аға ұрпақ өкілдері үшін дін ислам имандылықтың қайнар көзі, адамдарды бейбітшілік пен ізгілікке тәрбиелейтін идеологиялық қуатты құрал болып саналады. Бірақ та, қазіргі елімізге енген ислам діні адами тәрбиеден гөрі, пендешілік теріс түсінікті жастарымыздың санасына сіңіріп, улайтын құрал болып отырған жайы бар.  Осындай фанатизмге негізделген исламды ресми дінге айналдырған Иран, Ауғанстан сияқты елдердің жағдайы оның қаншалықты қауіпті екендігін көрсетеді. Ислам дінінің салдарынан бұл елдер экономикалық жағынан мешеулеп артта қалды, халықтың тұрмыс деңгейі өте төмен.

Соңғы аптадағы әлем назарын аударған басты мәселе – АҚШ президенті Трамптың Украинадағы соғысты тыюға байланысты жасап жатқан әрекеттері болып тұр. Әуелі Путинмен екі сағаттай телефон арқылы сөйлескен АҚШ президентінің бұл бағыттағы әрекеті Сауд Арабисындағы Ресей-АҚШ өкілдерінің кезедсуімен жалғасты. Украинаның қатысуынсыз өткен ол кездесуде бейбіт келісім туралы нақты мәселелер шешілмесе де, бұның өзі жұртшылық  тарапынан Трампты  Ресейге бүйрегі бұрды деп  айыптауға негіз болуда. Басқа елдерді айтпағанда АҚШ-тың өзінде президенттің бұл әрекетіне наразы болғандардың шерулері өтіп жатыр.

Украинадағы соғыстың басталғанына үш жыл уақыт өтіпті. Осы кезең ішінде Украина президенті Зеленскиидің айтуынша, 45 мыңдай украин солдаты қаза тауып, 350 мыңдай сарбаз жарақат алған. Ал Ресейдің шығыны 450 мың жауынгерінен өлідей айрылып, 700 мыңдай сарбазы түрлі деңгейде жарақат алған. Күн сайын жүздеген, тіпті мыңдаған адамның өмірін жалмап жатқан қанды қырғын жалғасып жатыр. Осындай жағдайда АҚШ президентінің соғысты тоқтатуға жасап жатқан әрекеті құптауға тұрарлық қадам. Дегенмен де, оның бұл әрекеті үшін айыптап, Путинмен ауыз жаласып кетті, Украина мүддесін аяқ асты етті деушілер көп. Әлеуметтік желілерді ашсаң, Трампты айыптаған хабарлардан көз сүрінеді. АҚШ президенті Ресейге бүйрегі бұрып, Украина мүддесін аяқ асты етуді көздеп отыр ма? Осы мәселеге назар аударып көрелік.