АҚИҚАТ

Архив рубрики «Қоғам»

Шынында да биліктің қандай да бір формасын таңдағанда өткен тарихи тәжірибе Назарбаев дәуірінде мансұқталғаны, хандық мемлекет кезінен келе жатқан мемлекетшілдік саяси дәстүр жоққа шығарылғаны, 2009 жылы бұрынғы Елбасының: «Қазақта мемлекет болмаған, себебі оның шекарасы болмаған…? » деген сөзі, оның ізін ала бір кездері Алтын Орданың шалғайынан шығып ел болған елдің басшысы Путиннің Селигердегі форумда  ресейлік жастарға қарата : » У казахов не было государства, он создал это государства» деп мәлімдеуіне негіз болды емес пе? Бәріміз жабылып жүріп, өз басылымдарымызда ол олай емес деп мақалалар жазғандай болдық. Қазақтың мемлекеттілігінің тарихын Жошы Ұлысы — Алтын Орда тарихымен байланыстыру туралы ой сол кезде айтылған болатын. Сондықтан, Жошы Ұлысы тарихын ұлықтау бірден — бір дұрыс бағыт деп санаймыз.

Айтпақшы, Президент парламенттік- демократиялық тәжірибені айтқанда өзі осы жылы  сапарлап қайтқан Моңғолияны да еске ұстап отыр деп ойлаймын. Кейбір саясаттанушылар мен саясаткерлер пікіріне сүйенсек,посткеңестік елдерге тән нәрсе ол біздің демократиялық институттарға деген нигилистік көзқарас дәстүріміз. Осы көзқарастың қателігін дәлелдеп отырған саяси тәжірибе ол Түркиядағы Президент сайлауы. Реджеп Тайып Ердоғанның дара билігі қаншама күшейсе де түрлі ішкі және сыртқы себептерге байланысты ол нағыз альтернативті сайлау арқылы билікте қалды. Себебі, Түркияда негізін Мұстафа Ататүрік қалаған демократиялық институттар өзінің іргелігін тағы да танытып отыр.

Жыл тоғысына да келіп қалдық. 2024 жыл қазақстандықтар үшін соншалықты есте қаларлықтай дүбірлі оқиғаларға толы болмаса да, біршама тыныш және бейбіт жыл болды.  Рас, жыл басында болған су тасқындары еліміздің бірқатар өңірлерінде орын алып, біраз халықты әбігерге салды. Дегенмен де, соңы жақсылықпен бітіп, үйлерінен айрылғандар жаңа баспаналы болып, қуанышқа кенелді. Атап өту керек, соғыс болып жатқан іргеміздегі ресейліктер де сол тұста су тасқынынан зардап шегіп, көп адамдар үйлерінен айрылған еді. Бірақ, олар үкімет тарапынан еш жәрдем алмай, қиындықтарын өздері шешулеріне тура келді. Елдің елдігі де сондай ауыр шақтарда көрінеді, қуанарлығы мемлекет тарапынан су тасқынынан зардап шеккендердің бір де бірі назардан тыс қалмай, көмек алды.

Көктемгі су тасқыны туралы айтқанда, баспаларынан, мүліктерінен айрылып, қиындыққа тап болған отандастарымызға сол кезде барша қазақстандықтар болып қол ұшын беріп көмектескен еді. Бірақ та, халық жинап берген көмектің табиғат апатынан зардап шеккендерге жетпей жатқаны туралы сол тұста жекелеген ақпарат құралдары айтып, жазды. Десе де, оған ешкім онша назар аудармаған. Ал таяуда ғана «Біз біргеміз» деген қайрымдылық қор құрып, су тасқынынан зардап шеккендерге көмек көрсетіп жатқандары туралы барлық ақпарат құралдарынан жалпақ жұртқа жариялаған блогер Перизат Қайраттың қайрымдылыққа жиналған 2 млрд теңгені жымқырғаны белгілі болды. Апаттан зардап шегіп, қиналған халыққа барлық қазақстандықтар хал-қадерлерінше көмек көрсеткен еді. Ал блогер болса, сол жиналған көмекті қалтасына басып, қымбат сөмкелер мен автокөлік, пәтерлер алған. Оның үйін тінту барысында табылған бағалы заттардың көптігі сонша, үйі қоймаға айналған бар дейсің.

Қазан айының басында  Алматының іргесіндегі Талғар қаласында  орын алған қанды оиға сол тұста халық арасында үлкен пікір туғызған еді. 16 жастағы бозбала Шерзат Полатты бір топ ересек азаматтар жабыла сабап, пышақтап өлтірген. Және бұл оқиға оның әкесі мен туыс таныстарының көз алдында болған. Сол тұста әлеуметтік желілерде бозбаланы өлтіргендер  хуторлықтар деп аталатын банданың мүшелері екен деген әңгіме тарады. Көпшілік пікірінің қысымымен  Талғар қаласы мен Алматы облысының бірқатар құқық саласының лауазымды адамдары қызметінен алынған болатын. Бұл оқиғаны Бас прокурор тікелей бақылауына  алып ұстап отырғаны айтылды.

Міне, арада екі жарым айдай уақыт өткен кезде сол оқиғаның жалғасы ретінде қаза тапқан Шерзаттың әкесінің інісі  Нұрғанат Ғайыпбаевтың қазасы жұртшылықты тағы дүр сілкіндірді. Ол алдын ала тергеу барысында мәлім болғандай, өзіне қол жұмсаған деген  пікір айтылды. Сот сараптамасы да шығарылып, оның асылып өлгендігін растады. Күні кеше полиция Нұрғанаттың қаза болар алдында ағасы Қаржаубайға жазған телефон хабарламаларын жариялады. Өзін Шерзаттың өліміне кінәлі деп санайтынын айтқан Нұрғанат ағасына Шерзаттың қасына жерлеуін сұрайды.

Украинадағы қанды қырғын соғыстың жүріп жатқанына үш жылдай уақыт өтіпті. АҚШ-тың баспасөзінің дерегі бойынша қазіргі күнге дейін 600 мыңнан астам ресейлік, 400 мыңдай украиндық жауынгер қаза тапқан. Украинада қаншама қалалар мен елді мекендер жермен-жексен болып қирады, миллиондаған адам бассауғалап шетелге кетті. Өз кезегінде Украина да соңғы жылдарда Ресей аумағына шабуылдар жасап, содан көптеген ресейліктер зардап шегіп жатыр. Ал Украйна басып алған Курск облысының аумағының тұрғындары елдің ішікі аймақтарына кетіп,  баспанасыз босындарға айналды. Міне, соғыс әкелген тауқымет осындай.

Қанды қасап соғыстың әзірге бітетін түрі байқалмайды. Украина Батыс елдерінің көмегінің арқасында  халықты ашықтырмай, соғысты жалғастыруға мүмкіндік алса, Ресейдің ішкі резервтері күн санап азайып барады. Украинада соғыстың алғашқы кезеңінде майданға аттануға ерікті түрде барғысы келетіндер саны көп болса, қазір жергілікті билік әскер қатарында болуға жарамды жастарды қоғамдық орындардан ұстап, еріксіз жіберетін жағдайға жетті. Ресейде, тіпті шет ел азаматтарын алдап, болмаса қорқытып соғысқа жіберу оқиғалары көбейген. Бұның өзі екі мемлекет те соғыстан әбден титықтап, оны одан әрі созуға шамаларының жетпей бара жатқанын көрсетеді.

Қазақ елі үш ғасырдан астам уақыт Ресейдің боданы болып келді. Ана тіліміз бен ұлттық салт-дәстүрімізден қол үзіп қала жаздаған бодандық күндер артта қалып, тәуелсіздікке қол жеткіздік. Дегенмен де, осы ең басты байлығымыз болып отырған тәуелсіздігімізге Ресей тарапынан әлі де көз алартушылық тыйылар емес. Қазақстанның солтүстік облыстарына қатысты ресейлік саясаткерлер тарапынан әлсін-әлсін сепаратистік пиғылдағы пікірлер айтылып қалады. Дегенмен де, еліміздің билігі бұндай арандатушылыққа арандамай, салиқалы бейбіт саясат ұстанып келеді.

Қазақ «орыстан досың болса, жаныңда айбалтаң болсын» деп текке айтпаса керек. Үш ғасыр бойы тісін батырған алып көршіден әрдайым сақ болмаса болмайтынын  Ресей тарапынан әредік жасалып қалатын түрлі озбырлық саясаттар анық байқатып қояды. Еліміз тәуелсіздік алған кезден басталған ақпараттық соғыс әлі жалғасуда. Ресейлік ақпаратты саналарына сіңірген кейбір отандастарымыз тарапынан сепаратистік пиғылды пікірлер әлсін-әлсін айтылып  жүр. Осылардың бәрі «жау жоқ деме – жар астында» деген халық даналығын еске салады.

«Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры әлеуметтік мониторинг жүргізіп, бұл жолы қазақстандықтардың жол сапасына қаншалықты көңілі толатынын анықтады. Қатысушылар сауалдарға жауап беріп, жолдардың қазіргі жай-

күйін бағалап, сапасын жақсарту бойынша өз ұсыныстарын білдірді. Биыл елде 12 мың шақырым трасса мен 2,5 мың шақырым облысаралық және ауданаралық автокөлік жолы төселіп жөнделді. Бұл бұрын-соңды болмаған

көлем. Алайда «Әділдік және өркендеу» Қоғамдық қорының әлеуметтік мониторингі тұрғындардың 40% ы ғана осы жылы өз елді мекеніндегі жолдың жақсарғанын атап өткен. Әлеуметтік мониторинг сауалдарына жауап

бергендердің төрттен бірінен астамы соңғы жылда жағдай өзгерген жоқ деп

санайды. Ал 30%-і керісінше нашарлады деп отыр.

Бауыржан Ғайса кеткелі бері екі айдан астам уақыт бос тұрған Көкшетау қаласы әкімінің орынтағына жаңа әкім келді.  Қазақпараттың мәліметінше, Президент әкімшілігі мен облыстық мәслихат депутаттарының келісімімен облыс әкімінің өкімімен Көкшетау қаласының әкімі болып Әнуар Күмпеккев тағайындалды. Түрлі  деңгейдегі әкімдердің жиі ауысып жататынына халықтың еті үйреніп кеткені сонша, қарапайым жұрт бұндай хабарға онша мән бере де қоймайды.

Осыдан бірер жыл бұрын аудан, қала әкімдерін сайлап қоямыз деді. Біраз өңірлердің әкімдері сайланды да. Бірақ оларды халық емес, мәслихат депутаттары сайлады. Содан болар ол сайлаулар еш дабырасыз елеусіз  өтті және әкімдердің бәрі бұрынғыдай Аманат партиясының мүшелері, билік басында болған ескі кадрлар болатын. «Ата даңқымен қыз өтеді, мата даңқымен бөз өтеді» дегендей, демократия дақпыртымен әйтеуір сайлау өткізген болдық. Жә, бұған да шүкір, әкімдерді жоғарыдан тағайындап емес, әйтеуір мәслихат болса да халық өкілдерінің дауыс беруімен сайлап жатсақ, бұл  демократияға қарай жасалған бір қадам болды деп ойлаған едік. Бірақ та, арада бірер жыл өтпей жатып енді міне, Көкшетау қаласының әкімін бұрынғыдай Президент әкімшілігінің батасын алып, мәслихаттың келісімімен облыс әкімі тағайындапты. Неге қала, аудан әкімдерін сайлайтын болған соң толайым осы үрдіске көшпейміз? Бес жыл мерзімге сайлана ма әкім, бес жыл отырсын. Егер де міндетін дұрыс атқара алмай жатса, оны сайлаған мәслихат депутаттарының құзырымен қызметінен босатылып, басқа адам сайлансын. Осындай демократиялық үрдіс енгізілетін уақыт жеткен жоқ па.

АҚШ-тағы президент сайлауы барша әлем елдерінің назарында болды десек, асыра айтқандық болмас. Әлемнің жалпы ішкі өнімінің 23 пайызын өндіретін, 340 млн халқы бар әлемдегі ең бақуатты және қуатты мемлекетті алдағы төрт жылда кім басқармақ?  Көп елдердің саяси-экономикалық жағдайына бұл тікелей әсерін тигізетіні анық. Өйткені, бұл мемлекет қазіргі күні әлемдік саясатқа үлкен ықпал етіп отырған көшбасшы ел.

Сайлау қортындысы қазір анық белгілі болды. Республикалық партияның өкілі Дональд Трамп айқын басымдықпен жеңіске жетіп, АҚШ-тың 47-ші президенті болып сайланды. Сондай-ақ, ол АҚШ тарихында араға бір мерзім салып барып қайта сайланған тұңғыш президент болып отыр. Ел конституциясына сай бір адам екі мерзімнен артық президент бола алмайды. Осының алдындағы сайлауда  Байденнен сәл ғана дауыс кем жинап, Ақ үйден кетуге мәжбүр болған Трамп өзінің конституциялық құқығын пайдаланып, тағы да президент сайлауына түскен еді. Демократиялық партияның өкілі Камал Харрис Трампқа жол беріп, жеңіліс тапты.

Өткен аптада интернеттік ақпарат желілерінде талқыланған ең өзекті мәселе – Зеленскиидің Батыс пен АҚШ елінің басшыларына  жасаған мәлімдемесі болды. Украина президенті АҚШ пен Батыс елдерінің басшыларының алдына не Украинаны жеделдетіп НАТО альянсына қабылдайсыңдар, болмаған жағдайда  қысқа мерзім ішінде өз ядролық қаруымызды жасап аламыз деген шарт қойды.  Осыған орай Ресей ақпарат құралдарында осы саланың мамандары арасында Украинаның өз ядролық қаруын жасап алу мүмкіндігіне байланысты түрлі әңгімелер айтылды.

1994 жылы Венгрияның астанасы Будапешт қаласында  әлемдік көшбасшы мемлекеттер АҚШ пен Ресей Федерациясы президенттері Украина мен Қазақстанның ядролық қарудан өз еріктерімен бас тартуына арналған меморандумға қол қойды. Ол меморандумда АҚШ пен Ресей ядролық қарудан бас тартқан Қазақстан мен Украинаның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығына, қауіпсіздігіне кепілдік беретінін мәлімдеген. Сол тұста Украина ядролық қару саны мен қуаттылығы бойынша АҚШ-тан кейінгі екінші мемлекет болған еді. Дегенмен де, Будапешт меморандумын 2014 жылы Ресей дөрекі түрде бұзып, Украинадан Қырымды тартып алды. Ол аз болғандай, Луганск мен Донецк облыстарына әскерін кіргізіп, орыс ұлтының өкілдерін қорғаймыз деген желеумен біраз аумақты өз бақылауларына алды. Ал 2022 жылы ақпан айында ашықтан ашық Укрианаға басып кірді. Бұның өзі Ресей үшін халықаралық құжаттар мен келісімдердің көк тиындық құны жоқ екендігін анық көсретіп берді.

Халықаралық түрлі ұйымдар қатары уақыт өткен сайын көбейіп барады. Саны болғанымен, сапасы жоқ ондай ұйымдар нақты мәселе шешпейді, жәй түрлі елдердің өкілредінің басын қосып, маңызды мәселелерді талқылаған болады, бірақ оны шешудің нақты тетіктері болмағандықтан, талқыланған мәселе сол күйінде қалады.

Тәуелсіздігін алған отыз жылдан астам уақыт ішінде Қазақстан көптеген халықаралық ұйымдардың мүшесі атанды. КСРО шекпенінен шыққан мемлекеттердің басын қосқан ТМД ұйымы жәй аты бар да, заты жоқ еш мәселе шешпейтін өлі ұйым болып қалды. Алғашында кедендік одақ, кейінірек Еуроазиялық одақ болып құрылған экономикалық сауда байланысын реттейтін ұйым да нақты жұмыс жасамайды. Қазақстан бұл ұйымнан еш пайда көріп отырған жоқ, керісінше біршама залалдары тиюде. Мәселен, кедендік алым  салынбайтын ұйым мүшелері Ресей мен Белорусь өз тауарларын біздің рыногымызға бөгеліссіз әкеліп сатады да, ал біздің өнімдерімізге түрлі жасанды тосқауылдар қойып, өз нарықтарына жуыта қоймайды.