АҚИҚАТ

Адамдардың көбі ақшаны қалаған затын сатып алуға болатын әдемі жылтыр қағаз деп бағалайды және ақшаға қалағанын алатындықтан, оған байлыққа, сол арқылы қол жеткізетін тән рахаттарына мүмкіндік беретін үлкен игілік деп санайды. Мұндай көзқарастағы адамдар ақшаға Құдайға табынғандай табынады. Шындығында ақша – бұл Жаратқанның қуаты. Қуат болғандықтан, ақша адамға сенімділік, өркөкіректік, өзімшілдік сияқты жасанды қасиеттер береді. Ақшасы көп адам мен ақшасы жоқ адамды салыстыруға болмайды. Ақшасы жоқ адам өзін қорғансыз жандай сезініп, біреуден бірдеңе алу үшін жалынышты болады.  Кеңес заманында адамдардың бәрі бір деңгейде орташа өмір сүрді және ақша оншалықты бағалы болып саналмады. Нарыққа көшкеннен кейін ақшаның рөлі артып, адамдардың оған деген көзқарасы да күрт өзгерді. Қоғам бай және кедей болып екіге жарылды. Адамдарды ақыл-ойына, рухани деңгейіне қарап емес, киіміне, байлығына қарап бағалайтын болды. Ақша үшін тәнін сататын жезкөше дегендер шықты, ақшаға арын сатып, пара алатын, сеніп тапсырған қызметін пайдаланып, қазына қаржысын ұрлайтындар көбейді. Осылайша, ақша билеген қоғам адардарды аздырып, моральдық жағынан құлдыратты. Содан болар, көпшілік арасында «ақша адамды бұзады, аздырады» деген түсінік пайда болды.

Соңғы кезде орын алып жатқан  Ресей мен Әзірбайжан арасындағы текетірес жағдай көші-қон мәселесіне назар аудару қажеттігін көрсетіп берді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың көші-қон мәселесіне арнап қауіпсіздік кеңесінің мәжілісін өткізуі бұл мәселенің бүгінгі күні аса маңызды болып отырғанын айғақтаса керек.

Қазақстан бүгінде әлемнің көптеген елдерімен визасыз  режимдегі байланыс орнатты. Бұл әрине, жақсы. Қазақстандықтар енді өзге елдерге визасыз да барып қайта алады. Дегенмен де, таяқтың екі ұшы болатыны сияқты, бұның теріс залалды жағының да барлығын өмір тәжірибесі көрсетіп отыр. Мәселен,  Ресей азаматтары төлқұжаттарымен елімізге келіп 90 күнге дейін еш кедергісіз жүре алады.  Осыны пайдаланып елімізге Ресейден келіп жатқандар өте көп. Украинамен соғыс жағдайындағы Ресей қазір әлем қауымдастығы тарапынан үлкен санкцияларға ұшырады. Тұрмыстың ауыртпалығынан қашқан ресейліктер шетелдерге кетуде. Екі жыл бұрын Путин жаппай мобилизация жариялағанда соғыстан қашқан ресейліктер елімізге қаптап кірген еді. Сол тұста Қазақстанға келіп, тұрақтап қалғандардың арасында  ІТ мамандары көп десіп қуанысып жүрсек, оның теріс залалының барлығын кейін байқадық. Компьютерлік білімдерін  алаяқтықпен ақша табуға пайдаланатын ресейліктер көп болып шықты. Соңғы кезде елімізде қаптап кеткен алаяқтық қылмыстарға сол ресейлік азаматтардың тигізген ықпалының зор болғандығын өмір тәжірибесі көрсетіп отыр. Интернет арқылы сыртынан құжаттап кредит алған жағдайлардың көбейгені сонша, мәселе ушығып  халық арасында алаяқтардан зардап шеккендердің наразылығы көбейді.

Өткен ғасырда газет-жорнал ақпарат таратудың ең пәрменді және негізгі құралы болған еді. Содан кейін телевидение келді.  Көгілдір экран аталған телевидение ақырындап газет-жорланды екінші  орынға ысыра бастады. Ал интернеттің келуі  телевидениені де,  қағаз газетті де ақпарат тарату құралы ретінде кейінге ысырды.  Бүгінгі күні газет ақпарат тарату құралы болып қала ма, жоқ па деген мәселе алдымыздан шығып тұр.

Мен 1988 жылы  аудандық газетке тілші болып журналистика саласындағы еңбек жолымды бастаған едім.  Сол тұста орыс және қазақ тілінде шығатын «Дала таңы», «Степная заря» аталатын газеттерде  жиырмадан астам адам еңбек етті. Редактордың екі орынбасары, секретариат және үш бөлім болды. Газет аптасына үш рет шығатын. Қазақ газетінің таралымы 1,5 мыңдай болса, орыс тілінде шығатын газет 4-5 мыңның көлемінде таралды.  Халқының саны 20 мыңға жетпейтін шағын аудан үшін бұл биік көрсеткіш болатын.  

13 маусымда Израил қарулы күштері  Иранның ядролық  нысандары мен әскери басшы құрамына қарсы шабуылды бастады.  Ел астанасы Тегераннан бастап, көптеген ірі қалалар мен жергілікті әкімшілік ғимараттары Израил ракеталарының шабуылына ұшарады.  Ресми емес мәліметтерге сай, сол күнгі шабуылдардың салдарынан 585 ирандық көз жұмып, 133 адам жарақаттанған. Бұған жауап ретінде Иран қарулы күштері  Израил аумағына баллистикалық ракелалардан шабуыл жасаған. Шабуылдың салдарынан 24 израилдық  қаза тауып, 500-ден астам адам жарақат алған.

13 маусым күні болған израилдық шабуылдан кейін Иран мемлекетінің діни көшбасшысы осы шабуыл үшін израйлдықтардың қатаң сыбағасын аладындығын атап өтті.  Иран мен Израил арасындағы бұл қарулы қақтығыстың соңы үлкен соғысқа ұласып кету қаупі бар. Өйткені Израилдың артында азуы алты қарыс алып мемлекет АҚШ тұр. Содан болар, көптеген ирандықтар қазірдің өзінде үйлерін тастап, шет елдерге қашуда. Ютуб каналына салынған видеода шекаралық аймақта жаяу топ-топ болып кетіп бара жатқан ирандықтар көрінеді. Қолдарында киім-кешегі мен аздаған азықтарынан басқа ештеңесі жоқ босқындар қарасы өте көп.

Қазақта «қолмен істегенді мойынмен көтеру керек» деген түсінік  бар.  Жасаған теріс әрекетін түсініп, соны мойындау – екінің бірінің қолынан келмейтін қиын іс. Оны бүгінде «нағыз еркек» деп аталатын ер мінезді адамдар ғана жасай алады. Өкініштісі сол, ондай ер мінезді нағыз еркектер қазір мүлдем дерлік жоғалып кеткен сияқты. Басқа қарапайым пенделерді былай қойғанда, милиардтап ақша ұрлап, сотталып жатқан екі-үштен дипломы, ғылыми дәрежесі бар үлкен лауазым иелерінің өзі сотта  кінәларын мойындамай, жазықсызбын деп бетбақтырмай тұрып алатынын көріп, естіп жүрміз.

Күні кеше әйелін ұрып өлтіріп, ұзақ мерзімге сотталған экс министр Бишімбаев  қашан сот үкімі шыққанша өзінің жазықсыздығын дәлелдеу үшін жанталасып бақты. Ал ол қомақты ақша ұрлап, жемқорлық қылмысы үшін алғаш рет сотталғанда «жазықсыз адамды соттады, оның еш кінәсі жоқ еді, саяси ойынның құрбанына айналды» деп жазғандар көп болғаны есімізде. Сотталған түрлі деңгейдегі әкімдер мен министрлер, олардың орынбасарлары сияқты биік зауазымды қызмет атқарған адамдардың бір де бірінің сотта өз кінәсін мойындап, өкініш білдірмегені, тағайындалған жазаның әділ болғандығын айтпағаны еріксіз ойға қалдырады. Сонда біздің судьяларымыз еш жазықсыз жандарды соттап жатыр ма, деген ойға қаласың?  Қылмыс жасады деп айыпталып, сотталып жатқандардың ешқайссы өз кінәларын мойындамаса, онда жазықсыз болғаны ғой. Сонда бұл қалай болды?  Сотталғандардың сөзіне сенсек, олар сүттен ақ, судан таза, еш жазығы жоқ.  

Өткен жылы Талғар қаласында орын алған қанды оқиға сол тұста  үлкен пікір туғызған болатын. 16 жастағы бозбаланы бірнеше ересек ер азаматтардың жабыла сабап, пышақтап өлтірген қатыгез қылмысына қатысты интернетте блогерлер мен қарапайым жұртшылықтың  ашынған пікірлері  қаптап кетті. Жазықтыны жазалайды дейтін құқық қызметкерлерінің қылмыс жасағандардың көбіне куә ретінде қарап, бостандыққа жіберуі отқа май құйғандай әсер етті.

Сол тұста блогерлер бұл қылмысты жасаған жәй адамдар емес, Талғар тұрындарының арасында «хуторлықтар» аталып кеткен қылмыстық топтың мүшелері екендігін жарияға жар салып, айтып жатты.  Хасан Қасымбаев деген азамат басқаратын хуторлық қылмыскерлер талайларға тісін батырып, неше түрлі қылмыстар жасаған. Шерзат Полаттың өліміне тікелей қатысы бар қылмыскерлердің бірнешеуінің бұрын сотталып, жазаларын өтеп шыққаны олардың  қылмысқа жақын жандар екендігін көрсетеді.

Ислам әлеміне әйгілі пайғамбардың күйеу баласы Хазырет Әлидің мынадай сөзі бар: “Жұқпалы оба ауруымен ауырған адаммен бір бөлмеде он жыл бірге тұрып, бір ыдыстан тамақ ішіп жүріп ауруды жұқтырмау мүмкіндігі бар, ал жаман адаммен бір күн бір бөлмеде тұрғанда оның жаман мінезін жұқтырмау мүмкіндігі қалмайды”. Бұны қазақы түсінікке салып айтар болсақ: “жаман мінез жұққыш келеді” болып шығады.

Ертеректе бір әулие ұстаздан бір кісі “менің баламның болашақта кім болатынын айтып беріңізші” деп сұрайды. Сонда ұстаз оған “балаңның араласатын жолдастарын ертіп кел, сонда оның кім болатынын айтамын” деген екен. Бұдан ұғарымыз: адамның мінез-құлқы мен өмірлік ұстанымының қалай қалыптасатынын ол араласатын жандар айқындайды. Ұрымен дос болған адам ұрлыққа бейім болады. Ал зинақордың жолдасы зина жасауды әдет етеді. Бұны қазақтар “тең теңімен, тезек қабымен” деп бір ауыз сөзбен түйіндеген. Яғни, адам кіммен араласып, қарым-қатынас жасаса, соған ұқсайды, соның мінез-құлқы мен ұстанымын санасына сіңіреді.

Биылғы жылдың қаңтар айында қызметіне кіріскен АҚШ-тың жаңа президенті  Дональд Трамп  жұмыс сапарымен  Сауд Арабиясына барды.  Екі елдің басшылары қандай келісімге қол қойды, нендей мәселелерді талқылап, шешті, онда шаруамыз жоқ. Ол жайында әлемдік ақпарат құралдары айтып, жазып жатыр.  Бұл сапардағы қарапайым жұртшылықты, оның ішінде иісі мұсылман халқын қайран қалдырған, ашығырақ айтқанда қынжылтқан  оқиға жайлы әңгіме қозғамақпыз.

Әлемнің алпауыт бай елінің басшысын Сауд Арабиясының мұрагер ханзадасы  арнайы алдынан шығып, зор қошеметпен қарсы алғанын телехабарлардан көрдік.  Кілем төселген жолмен жүріп, салтанатты қарауылдың шығарып салатын ресми рәсімдеріне  көз үйренгендіктен, оған ешкім көңіл аудара қоймайды. Ал  жұртшылықты таңғалдырған Трампты қарсы алған жұқа ақ көлек киген жас бойжеткендердің қара шаштарын жайып жіберіп, бастарын бұлғақтатып билегені болды. Бұны шаш биі деп атайтынын тележурналист түсіндіріп жатыр. Әйелдерін бастан аяқ қара матамен бүркеп, ер адамдардың көзінен таса ұстайтын ислам діні өркен жайған Мекке мен Медине сияқты қасиетті қалалар орналасқан Сауд Арабиясы елінде  жасы сексенге келіп қалған АҚШ президентін әуретті жерлерін бүркемей, бастарын ашық қалдырып, ол аз десеңіз шаштарын бұлғақтатып би билеген жап-жас өрімдей араб қыздарының  қарсы алуы мүлдем түсініксіз жай болды.

Orda.kz сайтының хабарлауынша, елімізде бүгінгі күні 57965 долларлы миллионер өмір сүреді екен.  Олардың 50 мыңының ақша қоры 1-5 млн АҚШ доллары көлемінде болса, 48-інің ақшасы 500 млн доллардан асады.  Осылайша, долларлы милионерлердің саны жағынан Қазақстан әлем елдері арасында ең алдыңғы орындардың бірінен көрініп отыр.

Долларлы милионерлерінің саны жағынан әлемдегі ең алдыңғы сатыда тұрған Қазақстан бірақ   экономикалық даму көрсеткіштері бойынша  әлем елдері арасында  төменгі орындардан орын алған.  Өндірістің өсім көрсеткіші бойынша тіпті,  іргелес Өзбекстан мен Қырғызыстаннан біраз кейін қалып отырмыз.  Инфляция деңгейі өте жоғары. Бағаның шарықтап өсуі халықтың тұрмыс  жағдайының төмендеуіне әсер етуде. Бюджет дефициті жылдан жылға артып, қазына  қоржынын қалай толтырамыз деп бастары қатқан билік  қит еткендерге айыппұл салып, онсыз да тұрмыс тауқыметін тартқан қарапайым жұртшылықты одан сайын қысуда.  

Ұлы жеңіске – 80 жыл. Ертеректе отандық  басылымдар  осылай деп жазып, бұл күнге бүтін бір нөмірді арнап жатар еді. Қазір бір кездегі айтулы мерекенің мәні де, мазмұны да өзгерді. Әсіресе, 2022 жылдың ақпанында Ресейдің Украинаға басқыншылық  жасауынан бастап  Жеңіс күні мерекесіне деген бұрыңғы КСРО елдеріндегі халықтың көзқарасы күрт өзгеріп, біраз елдер ол күнді мереке ретінде атап өтулерін тоқтатты.

Қазақстанда да Жеңіс күні мерекесіне деген жұртшылықтың көзқарасы өзгеріп келеді. Рас, биыл еліміздің біраз қалаларында Жеңіс күніне орай түрлі мерекелік шаралар ұйымдастырылды, ал біраз аймақтар мерекені атап өткен жоқ. Бұл күнді ән салып, би билейтін көңілді мереке емес, соғыста Отан үшін опат болғандар мен қазірде көпшілігі бақилық болып кеткен  майдангерлерді еске алатын Азалы күн ретінде атап өтуді ұсынып жатқандар бар.  Бұрыңғы КСРО шекпенінен шыққан көптеген елдерде бұл күн бүгінде Азалы күн түрінде аталып өтуде. Осылайша, бір кезде КСРО елінде ең басты айтулы мерекелердің бірі болған – 9 мамырдың сыйпаты мен мәні қазір қатты өзгерді.