АҚИҚАТ

Қазір иісі мұсылман қауымы үшін қасиетті саналатын Рамазан айы өтіп жатыр. Бұл айда мұсылмандар бес парыздың бірі саналатын – ораза ұстайды. Қазақстан зайырлы мемлекет, яғни дін мен мемлекет бөлек. Дегенмен де, соған қарамастан еліміздің әр өңірінде  жергілікті әкімдер арасында ораза ұстағандарға арнап ауызашар беру шаралары бой көрсетуде. Әкім де пенде, бұны дабыра қылмай өз қалтасынан ақшасын шығарып, ауызашар беріп жатса, оған еш әңгіме жоқ. Бірақ та, ақпарат құралдары арқылы жалпақ жұртқа жариялап, пәленше әкім жүздеген адамға ауызашар берді деп айтқызып, жазғызып, оны әлемуметтік желілерге салу зайырлы мемлекетте өмір сүретін билік өкілінің атына абырой әпермейтін іс.

Таяуда дүниеден өткен қазақтың классик жазушысы Мұхтар Мағауин қазақ ислам дініне жүзін бұрып, мешіттер көбейіп келеді деп қуанып едік, сөйтсек, оның пайдасынан гөрі, залалы көп болып шықты дегенді айтып еді бірнеше жыл бұрын. Кеңес заманында атеистік түсінікті санасына сіңірген аға ұрпақ өкілдері үшін дін ислам имандылықтың қайнар көзі, адамдарды бейбітшілік пен ізгілікке тәрбиелейтін идеологиялық қуатты құрал болып саналады. Бірақ та, қазіргі елімізге енген ислам діні адами тәрбиеден гөрі, пендешілік теріс түсінікті жастарымыздың санасына сіңіріп, улайтын құрал болып отырған жайы бар.  Осындай фанатизмге негізделген исламды ресми дінге айналдырған Иран, Ауғанстан сияқты елдердің жағдайы оның қаншалықты қауіпті екендігін көрсетеді. Ислам дінінің салдарынан бұл елдер экономикалық жағынан мешеулеп артта қалды, халықтың тұрмыс деңгейі өте төмен.

Бұрын Целиноград атанған астаналық облыстың  облыстық газетін 16 жылдай басқарған Октябрь Қайырұлы Әлібековтың туғанына 90 жыл толып отыр. Рас, ол ағамыз бүгінде арамызда жоқ, дегенмен де саналы өмірін түгелге жуық журналистика саласына арнаған ол соңында есімін ел есінде сақтарлық жақсы істері мен көптеген ізбасарларын, шәкірттерін қалдырды. «Жақсының аты өлмейді» дейді қазақ.

Кеңес заманында «Коммунизм нұры, кейінірек «Арқа ажары» атанған газет Арқа өңіріндегі қазақ  басылымдарының қара шаңырағы болған еді. Қазақ өз жерінде азшылық болып, қазақ мектептері жаппай жабылып, аз қазақтың көбі ана тілдерін ұмытып орыстанып кеткен сол заманда ұлттық тіліміздің туын жықпай,  отын өшірмей жас буынға жеткізуде бұл газеттің сіңірген еңбегі орасан зор болғаны даусыз. Сондай алмағайып кезеңде газет ұжымын басқарып, жақсы істерге мұрындық болған ұлтжанды, елжанды азамат Октябрь Әлібеков болғандығын атап өтуге тиіспіз. Орыстанып кеткен көше, елді мекен, тіпті облыс орталығы Целиноград атауын бұрыңғы Ақмолаға қайтарудың қаншалықты күреспен, айтыс-тартыспен келгендігін бүгінгі аға буын өкілдері өте жақсы біледі. Сол айтыс-тартыстардың белортасында  Әлібеков басқарған облыстық газеттің журналистері жүрді.

Соңғы аптадағы әлем назарын аударған басты мәселе – АҚШ президенті Трамптың Украинадағы соғысты тыюға байланысты жасап жатқан әрекеттері болып тұр. Әуелі Путинмен екі сағаттай телефон арқылы сөйлескен АҚШ президентінің бұл бағыттағы әрекеті Сауд Арабисындағы Ресей-АҚШ өкілдерінің кезедсуімен жалғасты. Украинаның қатысуынсыз өткен ол кездесуде бейбіт келісім туралы нақты мәселелер шешілмесе де, бұның өзі жұртшылық  тарапынан Трампты  Ресейге бүйрегі бұрды деп  айыптауға негіз болуда. Басқа елдерді айтпағанда АҚШ-тың өзінде президенттің бұл әрекетіне наразы болғандардың шерулері өтіп жатыр.

Украинадағы соғыстың басталғанына үш жыл уақыт өтіпті. Осы кезең ішінде Украина президенті Зеленскиидің айтуынша, 45 мыңдай украин солдаты қаза тауып, 350 мыңдай сарбаз жарақат алған. Ал Ресейдің шығыны 450 мың жауынгерінен өлідей айрылып, 700 мыңдай сарбазы түрлі деңгейде жарақат алған. Күн сайын жүздеген, тіпті мыңдаған адамның өмірін жалмап жатқан қанды қырғын жалғасып жатыр. Осындай жағдайда АҚШ президентінің соғысты тоқтатуға жасап жатқан әрекеті құптауға тұрарлық қадам. Дегенмен де, оның бұл әрекеті үшін айыптап, Путинмен ауыз жаласып кетті, Украина мүддесін аяқ асты етті деушілер көп. Әлеуметтік желілерді ашсаң, Трампты айыптаған хабарлардан көз сүрінеді. АҚШ президенті Ресейге бүйрегі бұрып, Украина мүддесін аяқ асты етуді көздеп отыр ма? Осы мәселеге назар аударып көрелік.

20 қаңтарда президент қызметіне кіріскен Дональд Трамп содан бері өткен бір айдай уақыттың ішінде  үш ғасырлық тарихы бар мемлекеттің қалыптасқан ішкі-сыртқы басқару жүйесіне айтарлықтай залал келтіріп үлгірді. АҚШ әрдайым көрші елдермен тату-тәтті тұрып, қарулы қақтығысқа бармаған, ал шекаралық аумағын кеңейтуді қарудың күшімен емес, көбіне келіссөздер арқылы және ақшаға  сатып алу жолымен жүргізген. Сондай-ақ, Батыс елдерімен де әрдайым тату байланыста болып келді. Ал Трасмп осы қалыптасқан жүйені бұзатын біраз әрекеттер жасап үлгірді.

Мыңдаған шақырым ортақ шекарасы бар Канада елінен келетін мұнай өнімдеріне салынатын салықты екі есеге көбейткен Трамп ол елден келетін өнімнің жолын кесті. АҚШ азаматтарының көп бөлігінің жанар-жағар майға деген сұранысын қамтамасыз етіп келген канадалық импорт салық көлемінің өсуіне байланысты тоқтап қалды. Бұның өзі бензин бағасының күрт қымбаттауына соқтыруда. Экономикалық байланысқа сызат түсіргені аздай, Трамп «Канада АҚШ-тың 51-ші штаты болуы керек» деп  көрші елдің тәуелсіздігіне қол сұғатындай сыңай танытты. Бұның өзі  Канаданың билігін  іргелес елден қатер төнуі мүмкін-ау деген күмәнді ойға қалдырды.

Таяуда ғана еліміз Ұлттық абсылым күнін атап өтті. 1913 жылы 2 ақпанда тұңғыш  ұлттық басылым «Қазақ» газеті жарық көрген екен. Жасыратыны жоқ, кеңес заманында қазақ тілді газеттер біршама дамыды, таралымы өсіп, ұлт мүддесін көздейтін басылымдарға айналды. Сол тұста шыққан «Л«ниншіл жас» газетінің таралымы 300-400 мың дана болды. Аудандық, облыстық басылымдар да біршама жақсы таралыммен шығып, өз оқырмандарының сүйікті газеттеріне айналды.

Дегенмен де, нарыққа көшкеннен кейінгі жылдарда газет-журналдардың жағдайы жақсарған жоқ, керісінше кері кетті. Бұрын жүздеген мың дана болып таралған «Білім және еңбек», «Мәдениет және тұрмыс» , халықтың сүйікті жорналы болған «Ара» журналдары  нарық талабына жауап бере алмай жабылып қалды. «Жұлдыз», «Жалын», «Қазақстан әйелдері» жорналдары аз данамен әупірімдеп шығып жатыр. Аймақтық басылымдардың да жағдайлары мәз емес, ал аудандық газеттердің газет деген аты ғана.

Машинаны 5 минуттан артық қыздырғандарға айыппұл салу туралы заң күшіне енгенде әлеуметтік желілерде жұртшылық арасында үлкен пікір туып, бұл мәселе қатты талқыға түскен еді.  Қырық жылдан астам уақыт жеке меншік машинасын пайдаланып жүрген бір танысым айтады, таңертең күн суықта машинаны қыздыру үшін кем дегенде 15-20 минут уақыт кетеді деп. Сонда осы заңды ойлап шығарушылар неменеге сүйеніп осындай  өлшем енгізген?

Халық арасында қатты талқыға түсіп, сын пікірлер туғызған бұл заңның күші жойылыпты. Билік басындағылар өз қателіктерін түсінді ме, әлде халықтың наразылығынан сескенді ме, кім білсін. Дегенмен де, осындай ақылға сиымсыз заңды жасаған билік басындағылардың ерсі әрекеті жұртшылықтың көңілінде үлкен кірбің қалдырды. Жалпы, елдің қамын жеп, халыққа қажетті заңдар дайындайды деп сенген депутаттар мен құзырлы орган өкілдерінің керісінше, халыққа қарсы әрекет ететін заңдар дайындайтыны бірінші рет болып отырған жай емес. Мәселен, қазір халық арасында теріс пікір туғызып отырған  сағат белдеулерін біркелкі етуге арналған заңды алып қаралық. Барша әлем елдері қалыптасқан географиялық белдеулер бойынша сағат өлшемімен жүреді. Ал біздің бір депутат айды аспанға шығарып, еліміздегі сағат белдеулерін біркелкі етсек, керемет болады деп ұсыныс жасайды. Оны өзі сияқты өмірден мүлдем аулақ, анау жетінші аспанның арғы жағында өмір кешіп жатқан  қалтасы қалың әріптестері бірауыздан қолдайды. Сөйтіп, еліміздегі баяғыдан қалыптасқан екі сағат белдеуі біріктіріліп, біркелкі етілді. Бұдан кім, не ұтты?

«РБК Крипто» ақпарат порталының мәліметінше, АҚШ президенті қызметіне таяуда ғана кіріскен Дональд Трамп өз криптовалютасын шығарған. Ол журналистермен өткен баспасөз мәслихатында  TRUMP деп аталатын токенді жасауға қатысқанын мәлімдеді. Жаңа криптовалюта ол қызметке кірісерден екі күн бұрын – 18 қаңтарда криптобиржаға саудаға шығарылыпты.

Түрлі ақпарат көздерінің хабарлауынша, жаңа криптовалютаға деген қызығушылық алғашқы сәттен басталып, бірнеше күннің ішінде ғана мемкоиннің капитализациясы 25 млрд долларға жеткен. Онда президенттің қаншалықты үлесі барлығы белгісіз, бірақ жаңа токен оған қыруар пайда әкелгені анық. Бүгінгі күні әлемде 3 мыңнан астам криптовалюта бар екен, бірақ та бағасы шарықтап өсіп жатқан токендердің саны оншалықты көп емес.  АҚШ президентінің қатысуымен шығарылған криптовалютаға деген қызығушылықтың көп болуына оның қазіргі қызмет бабы мен саясаттағы орны әсер еткені даусыз. АҚШ президентінің өз криптовалютасын шығаруы соңғы жылдарда шарықтап өсіп бара жатқан криптовалютаның құнының одан әрі шарықтауына ықпал етеді дейді сарапшылар.

Егер ішкі істер органдарының деректеріне көз салсаңыз, елімізде жыл санап қылмыс көлемі артып барады. Қылмыстың қай түрі болмасын қарапайым пенделер үшін залалды, өйткені сол қылмыскерлерден жапа шегетіндер негізінен қарапайым жұртшылық. Бірақ, соңғы жылдарда алаяқтық, оның ішінде интернет арқылы жасалатын алаяқтық қылмыстар мүлдем өршіп кетті. Ал одан зардап шегушілер қатары күн санап көбеюде.

Күні кеше әлеуметтік желіде алаяқтарға алданып, 1 млн теңгесінен айрылған имам туралы ақпарат таралды. Имам ба, молда ма, болмаса басқа салада істетін жан ба – кім болса да алаяқтың арбауына түсіп, ақшасынан айрылған зардап шегушінің материалдық жағынан ғана емес, моральдық-психологиялық жағынан да соққы алатыны анық. Тізтырнақтап жиған ақшасынан әп-сәтте айрылу кім кімге де оңай тимейтіні белгілі. Бұндай психологиялық соққы алған адамның ұзақ уақыт өзіне келе алмай жүретіні өз алдына, ол енді адамдарға деген сенімінен айрылады, әрбір жанға күдікпен қарайтын болады.

Шынында да биліктің қандай да бір формасын таңдағанда өткен тарихи тәжірибе Назарбаев дәуірінде мансұқталғаны, хандық мемлекет кезінен келе жатқан мемлекетшілдік саяси дәстүр жоққа шығарылғаны, 2009 жылы бұрынғы Елбасының: «Қазақта мемлекет болмаған, себебі оның шекарасы болмаған…? » деген сөзі, оның ізін ала бір кездері Алтын Орданың шалғайынан шығып ел болған елдің басшысы Путиннің Селигердегі форумда  ресейлік жастарға қарата : » У казахов не было государства, он создал это государства» деп мәлімдеуіне негіз болды емес пе? Бәріміз жабылып жүріп, өз басылымдарымызда ол олай емес деп мақалалар жазғандай болдық. Қазақтың мемлекеттілігінің тарихын Жошы Ұлысы — Алтын Орда тарихымен байланыстыру туралы ой сол кезде айтылған болатын. Сондықтан, Жошы Ұлысы тарихын ұлықтау бірден — бір дұрыс бағыт деп санаймыз.

Айтпақшы, Президент парламенттік- демократиялық тәжірибені айтқанда өзі осы жылы  сапарлап қайтқан Моңғолияны да еске ұстап отыр деп ойлаймын. Кейбір саясаттанушылар мен саясаткерлер пікіріне сүйенсек,посткеңестік елдерге тән нәрсе ол біздің демократиялық институттарға деген нигилистік көзқарас дәстүріміз. Осы көзқарастың қателігін дәлелдеп отырған саяси тәжірибе ол Түркиядағы Президент сайлауы. Реджеп Тайып Ердоғанның дара билігі қаншама күшейсе де түрлі ішкі және сыртқы себептерге байланысты ол нағыз альтернативті сайлау арқылы билікте қалды. Себебі, Түркияда негізін Мұстафа Ататүрік қалаған демократиялық институттар өзінің іргелігін тағы да танытып отыр.

ҚР Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметі бойынша, бүгінгі күні  алыс, жақын шет елдерде 195 мыңнан астам қазақстандық жұмыс істеп жүр екен. Олардың басым көпшілігі іргелес Ресейде болса, Польша, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания сияқты елдерде де  жұмыс істеп, нәпақа тауып жүрген қазақстандықтар аз емес. Жат елден бақыт іздеп кеткендер  онда бақыттарын тауып, бақуатты тірлік кешіп жатыр ма?

Қазақта «Пәлен жерде алтын бар дейді, барсаң бақыр да жоқ» деген сөз бар. Бұл нақылдың мәні бүгінгі күні де жойылған жоқ. Әлеуметтік желілерде шет ел асқан кейбір жерлестеріміздің қазіргі аста-төк өмірін баяндайтын видеолары жетерлік. Дегенмен де, олардың бәрін шындық деп қабылдап, сене беруге болмайды. Өйткені, әркім өзі шыққан төбесін мақтайтыны белгілі жай. Ал сол мадақтап жүрген  дамыған шет елдердегі өмір туралы шынайы баяндайтын видеолар да аз емес. Шет елге бара сала өзі жалдап тұрып жатқан пәтерін, сатып алған автокөлігін көрсетіп мақтанатындардың сөздеріне елігіп, қандай керемет деп таңдай қағатындар жоқ емес. Шет елге бақыт іздеп кететіндер қатарының жыл санап көбейіп бара жатқаны да сондай ақпараттардың салдарынан десек, артық айтқандық болмас. Ал шынайы ақпараттарды өкінішке орай, көп адамдар онша жылы қабылдай қоймайды. Ондайларды, тіпті жолы болмаған, соған орай бәріне сол елдегі жағдайды кіналаушы деп қарайтындар да бар.