АҚИҚАТ

Қазақ елі үш ғасырдан астам уақыт Ресейдің боданы болып келді. Ана тіліміз бен ұлттық салт-дәстүрімізден қол үзіп қала жаздаған бодандық күндер артта қалып, тәуелсіздікке қол жеткіздік. Дегенмен де, осы ең басты байлығымыз болып отырған тәуелсіздігімізге Ресей тарапынан әлі де көз алартушылық тыйылар емес. Қазақстанның солтүстік облыстарына қатысты ресейлік саясаткерлер тарапынан әлсін-әлсін сепаратистік пиғылдағы пікірлер айтылып қалады. Дегенмен де, еліміздің билігі бұндай арандатушылыққа арандамай, салиқалы бейбіт саясат ұстанып келеді.

Қазақ «орыстан досың болса, жаныңда айбалтаң болсын» деп текке айтпаса керек. Үш ғасыр бойы тісін батырған алып көршіден әрдайым сақ болмаса болмайтынын  Ресей тарапынан әредік жасалып қалатын түрлі озбырлық саясаттар анық байқатып қояды. Еліміз тәуелсіздік алған кезден басталған ақпараттық соғыс әлі жалғасуда. Ресейлік ақпаратты саналарына сіңірген кейбір отандастарымыз тарапынан сепаратистік пиғылды пікірлер әлсін-әлсін айтылып  жүр. Осылардың бәрі «жау жоқ деме – жар астында» деген халық даналығын еске салады.

«Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры әлеуметтік мониторинг жүргізіп, бұл жолы қазақстандықтардың жол сапасына қаншалықты көңілі толатынын анықтады. Қатысушылар сауалдарға жауап беріп, жолдардың қазіргі жай-

күйін бағалап, сапасын жақсарту бойынша өз ұсыныстарын білдірді. Биыл елде 12 мың шақырым трасса мен 2,5 мың шақырым облысаралық және ауданаралық автокөлік жолы төселіп жөнделді. Бұл бұрын-соңды болмаған

көлем. Алайда «Әділдік және өркендеу» Қоғамдық қорының әлеуметтік мониторингі тұрғындардың 40% ы ғана осы жылы өз елді мекеніндегі жолдың жақсарғанын атап өткен. Әлеуметтік мониторинг сауалдарына жауап

бергендердің төрттен бірінен астамы соңғы жылда жағдай өзгерген жоқ деп

санайды. Ал 30%-і керісінше нашарлады деп отыр.

Бұл туралы қарапайым адамдардың, бүгінгі материалистік ғылымның түсінігі өте қарабайыр: ауру деген адамның ағзаларының жұмыс ырғағының бұзылуы  түріндегі адам тәнінде болатын құбылыс. Ол қан қысымының  ауытқуы, ағзалардың жұмысының бұзылуы, түрлі бактериалар мен вирустардың әсерінен болатын теріс құбылыстар түрінде болуы мүмкін. Бір сөзбен айтқанда, ауру — бұл тек тәнге қатысты құбылыс, өйткені тәни дерттер тек тәнге әсер етеді.  Дегенмен де, веда ілімінің бір  тармағы болып табылатын аюрведа ілімі ауруды тек тәнге қатысты құбылыс деп қабылдамайды. Оны 4 негізде алып қарастырады: 1-ші тәннің ауруы; 2-ші, интелектуалдық даму жайы; 3-ші, адамның психологиялық-эмоциялық ахуалы; 4-ші, адамның рухани дамуы. Осы 4  негіз дұрыс болса, онда адам сау болып саналады, ал бір негіздің жұмысы бұзылса, онда ол ауру болып табылады. Аюрведа осыған орай, ауырған адамның тек тәнін ғана емдеп қоймайды, оның психологиялық-эмоциялық жағдайын, әлеуметтік жайын, рухани ахуалын – түгел қарастырады. Осыған орай, аюрведа ғылымы негізінде емдеу, адамды дертінен толыққанды жазуға және ауруынан толықтай айығуына ықпал етеді. Ал медицина ғылымы тән ауруын ғана қамтып, оның психика-эмоциялық, интелектуалдық және рухани табиғатына мүлдем назар аудармайды. Осыған орай, ауруханадан бір дертінен аздап жазылып шыққан адам, көп ұзамай басқа жері ауырып, қайтадан емханаға емделуге барады. Сөйтіп, бүгінгі медицина ғылымы ауруды ауруынан толық жазбайды, дертті дәрінің көмегімен аздап басады, ол сәлден соң қайта өршиді немесе басқа ауру түрінде қайта шығады. Осылайша, адам өле өлгенше аурулардан айықпай, өмірінің жартсын емхана мен ауруханада өткізеді және табысының жартсын дәрі алуға жұмсайды.

Өзіміз өмір кешіп жатқан әлемнің құрылымы туралы ойлайтындар некен саяқ. Адамдардың басым көпшілігі аспан, жұлдыздар, планеталар, жер, ай туралы ойлап бастарын ауыртпайды, тіпті оны қажет деп те санамайды. Олар өле өлгенше мынадай 4 әрекеттің шеңберінде тірлік кешеді: ұйықтау, тамақтану, шағылысып ұрпақ жалғастыру және қорғану. Егер ақыл таразысына салып қарайтын болсаңыз, барлық жан-жануарлар, аң-құстар осындай 4 әрекет шеңберінде тірлік кешеді. Дегенмен, адамдардың бір бөлігі “не үшін өмір сүремін, өмірдің мәні неде, өлімнен кейін өмір бар ма, өзім өмір кешіп жатқан жер, аспан, басқа да ғарыш денелері қалай жаратылды, оның құрылымы қандай?” деген сияқты сауалдарға жауап іздеп, өмірдің терең мәніне үңілуге тырысады. Менің мына жазбам да дәл сондай ат төбеліндей аз, өмірдің терең мәнін ұғынғысы келетін жандарға арналады. Ал жоғарыдағы 4 шаруамен айналысатындар бұл жазбаға мүлдем қарамаса да болады, өйткені олар үшін бұл өте қызықсыз және еш мәні жоқ.

Мемлекеттік мектептерде оқитын балалардың ата-аналарының тек 53% ғана

мектептегі тамақтану сапасына көңілі толады. Ал, ата-аналардың 20% астамы

берілетін тамақ порциясы тым аз деп санайды.

Мемлекеттік мектептердегі тамақ сапасына қатысты жүргізілген әлеуметтік

мониторингтің қорытындысы осыны көрсетіп отыр. «Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры 14 қазан — 14 қараша аралығында жүргізген сауалнамаға елдің әрбір аймағынан 10 мың ата-ана қатысып, жауап берді.

    Мектептегі тамақ сапасына көңілі толатындардың үлесі көп емес: ата-

аналардың 45% мектеп асханаларында берілетін тамақтың сапасын жақсы, ал 8% өте жақсы деп бағалаған. 25 пайызы қанағаттанарлық десе, 10%-ы өте нашар деп жауап берген. 12% «нақты жауабым жоқ» деген нұсқаны таңдады.

Қала мектептеріндегі тамақ сапасы ата-аналарды әлдеқайда жиі алаңдатады:

балалары қала мектебінде оқитын ата-аналардың 37% ғана тамақ сапасын жақсы деп бағаласа, бұл көрсеткіш ауыл мектептерінде 60%. Қала мектебінің асханасында берілетін астың сапасын 17% ата-аналар «дәмсіз, нәрсіз» десе, ауылдық жердегі ата-аналардың тек 7% мектептегі тамақ сапасы «нашар» деп жауап берген.

Бауыржан Ғайса кеткелі бері екі айдан астам уақыт бос тұрған Көкшетау қаласы әкімінің орынтағына жаңа әкім келді.  Қазақпараттың мәліметінше, Президент әкімшілігі мен облыстық мәслихат депутаттарының келісімімен облыс әкімінің өкімімен Көкшетау қаласының әкімі болып Әнуар Күмпеккев тағайындалды. Түрлі  деңгейдегі әкімдердің жиі ауысып жататынына халықтың еті үйреніп кеткені сонша, қарапайым жұрт бұндай хабарға онша мән бере де қоймайды.

Осыдан бірер жыл бұрын аудан, қала әкімдерін сайлап қоямыз деді. Біраз өңірлердің әкімдері сайланды да. Бірақ оларды халық емес, мәслихат депутаттары сайлады. Содан болар ол сайлаулар еш дабырасыз елеусіз  өтті және әкімдердің бәрі бұрынғыдай Аманат партиясының мүшелері, билік басында болған ескі кадрлар болатын. «Ата даңқымен қыз өтеді, мата даңқымен бөз өтеді» дегендей, демократия дақпыртымен әйтеуір сайлау өткізген болдық. Жә, бұған да шүкір, әкімдерді жоғарыдан тағайындап емес, әйтеуір мәслихат болса да халық өкілдерінің дауыс беруімен сайлап жатсақ, бұл  демократияға қарай жасалған бір қадам болды деп ойлаған едік. Бірақ та, арада бірер жыл өтпей жатып енді міне, Көкшетау қаласының әкімін бұрынғыдай Президент әкімшілігінің батасын алып, мәслихаттың келісімімен облыс әкімі тағайындапты. Неге қала, аудан әкімдерін сайлайтын болған соң толайым осы үрдіске көшпейміз? Бес жыл мерзімге сайлана ма әкім, бес жыл отырсын. Егер де міндетін дұрыс атқара алмай жатса, оны сайлаған мәслихат депутаттарының құзырымен қызметінен босатылып, басқа адам сайлансын. Осындай демократиялық үрдіс енгізілетін уақыт жеткен жоқ па.

АҚШ-тағы президент сайлауы барша әлем елдерінің назарында болды десек, асыра айтқандық болмас. Әлемнің жалпы ішкі өнімінің 23 пайызын өндіретін, 340 млн халқы бар әлемдегі ең бақуатты және қуатты мемлекетті алдағы төрт жылда кім басқармақ?  Көп елдердің саяси-экономикалық жағдайына бұл тікелей әсерін тигізетіні анық. Өйткені, бұл мемлекет қазіргі күні әлемдік саясатқа үлкен ықпал етіп отырған көшбасшы ел.

Сайлау қортындысы қазір анық белгілі болды. Республикалық партияның өкілі Дональд Трамп айқын басымдықпен жеңіске жетіп, АҚШ-тың 47-ші президенті болып сайланды. Сондай-ақ, ол АҚШ тарихында араға бір мерзім салып барып қайта сайланған тұңғыш президент болып отыр. Ел конституциясына сай бір адам екі мерзімнен артық президент бола алмайды. Осының алдындағы сайлауда  Байденнен сәл ғана дауыс кем жинап, Ақ үйден кетуге мәжбүр болған Трамп өзінің конституциялық құқығын пайдаланып, тағы да президент сайлауына түскен еді. Демократиялық партияның өкілі Камал Харрис Трампқа жол беріп, жеңіліс тапты.

Өткен аптада интернеттік ақпарат желілерінде талқыланған ең өзекті мәселе – Зеленскиидің Батыс пен АҚШ елінің басшыларына  жасаған мәлімдемесі болды. Украина президенті АҚШ пен Батыс елдерінің басшыларының алдына не Украинаны жеделдетіп НАТО альянсына қабылдайсыңдар, болмаған жағдайда  қысқа мерзім ішінде өз ядролық қаруымызды жасап аламыз деген шарт қойды.  Осыған орай Ресей ақпарат құралдарында осы саланың мамандары арасында Украинаның өз ядролық қаруын жасап алу мүмкіндігіне байланысты түрлі әңгімелер айтылды.

1994 жылы Венгрияның астанасы Будапешт қаласында  әлемдік көшбасшы мемлекеттер АҚШ пен Ресей Федерациясы президенттері Украина мен Қазақстанның ядролық қарудан өз еріктерімен бас тартуына арналған меморандумға қол қойды. Ол меморандумда АҚШ пен Ресей ядролық қарудан бас тартқан Қазақстан мен Украинаның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығына, қауіпсіздігіне кепілдік беретінін мәлімдеген. Сол тұста Украина ядролық қару саны мен қуаттылығы бойынша АҚШ-тан кейінгі екінші мемлекет болған еді. Дегенмен де, Будапешт меморандумын 2014 жылы Ресей дөрекі түрде бұзып, Украинадан Қырымды тартып алды. Ол аз болғандай, Луганск мен Донецк облыстарына әскерін кіргізіп, орыс ұлтының өкілдерін қорғаймыз деген желеумен біраз аумақты өз бақылауларына алды. Ал 2022 жылы ақпан айында ашықтан ашық Укрианаға басып кірді. Бұның өзі Ресей үшін халықаралық құжаттар мен келісімдердің көк тиындық құны жоқ екендігін анық көсретіп берді.

Халықаралық түрлі ұйымдар қатары уақыт өткен сайын көбейіп барады. Саны болғанымен, сапасы жоқ ондай ұйымдар нақты мәселе шешпейді, жәй түрлі елдердің өкілредінің басын қосып, маңызды мәселелерді талқылаған болады, бірақ оны шешудің нақты тетіктері болмағандықтан, талқыланған мәселе сол күйінде қалады.

Тәуелсіздігін алған отыз жылдан астам уақыт ішінде Қазақстан көптеген халықаралық ұйымдардың мүшесі атанды. КСРО шекпенінен шыққан мемлекеттердің басын қосқан ТМД ұйымы жәй аты бар да, заты жоқ еш мәселе шешпейтін өлі ұйым болып қалды. Алғашында кедендік одақ, кейінірек Еуроазиялық одақ болып құрылған экономикалық сауда байланысын реттейтін ұйым да нақты жұмыс жасамайды. Қазақстан бұл ұйымнан еш пайда көріп отырған жоқ, керісінше біршама залалдары тиюде. Мәселен, кедендік алым  салынбайтын ұйым мүшелері Ресей мен Белорусь өз тауарларын біздің рыногымызға бөгеліссіз әкеліп сатады да, ал біздің өнімдерімізге түрлі жасанды тосқауылдар қойып, өз нарықтарына жуыта қоймайды.

Биылғы жылдың  қазанында біраз жылдар Ақмола облыстық «Арқа ажары» газетіне бас редактор болып, өтпелі кезең аталған сол бір ауыр жылдарда газет ұжымын басқарған қарымды қаламгер, публицист, жазушы Жомарт Сафиұлы Әбдіхалықтың дүниеден озғанына 20 жыл толады екен. 60 жасында төтенше келген ажалдан көз жұмған оның бергені де, әлі берері де мол болатын. Соңында публицистикалық, пәлсапалық біраз кітаптары, тәлімін алған шәкірттері мен ізбасарлары, ел, қоғам үшін атқарған елеулі еңбегі қалды. Сол алпыс жылдық ғұмырында ол өте көп шаруалар тындырды, көзтаныстары мен әріптестерінің есінде қалар, құрмет тұтар жақсы істер атқарды. Сол еңбектері еленіп мемлекет тарапынан атақтар мен марапаттар да алды.

Мен 1988-90 жылдары Қима аудандық «Дала таңы» газетінде қызмет атқардым. Сонда жүріп облыстық «Коммунизм нұры» (қазіргі «Арқа ажары») газетіне үнемі жазып жүрдім. Облыс орталығы Целиноград қаласына бара қалсам міндетті түрде газет редакциясына соғып кетемін. Ол кезде газетті Октябрь Әлібеков басқарады. Жомарт Әбдіхалық бас редактордың орынбасары. Сол тұста газетте Мәди Хасенов, Алдан Смайылов, Баймұрат Есмаханов, Амангелді Жұмабеков, Бәдуан Имашев, Ілияс Қарағозин, Жұматай Сабыржанов, Жылқыбай Жағыпаров, Мағжан Садыханов, Төлеген Ілдебаев, Амантай Есілбаев, Үкімет Сүйінжанов сияқты  қаламдары қарымды, есімдері елге танымал тәжібибелі мықты журналистер еңбек етті. Олардың әрқайссы бір-бір мектеп болатын. Мен облыстық газетті нөмір жібермей бастан аяқ оқып жүремін. Аудандық газетте еңбек ететін журналистік еңбек жолын енді бастаған мен үшін аттары аталған қаламгерлерден үйренер жайлар аз болмайтын.