АҚИҚАТ

Orda.kz сайтының хабарлауынша, елімізде бүгінгі күні 57965 долларлы миллионер өмір сүреді екен.  Олардың 50 мыңының ақша қоры 1-5 млн АҚШ доллары көлемінде болса, 48-інің ақшасы 500 млн доллардан асады.  Осылайша, долларлы милионерлердің саны жағынан Қазақстан әлем елдері арасында ең алдыңғы орындардың бірінен көрініп отыр.

Долларлы милионерлерінің саны жағынан әлемдегі ең алдыңғы сатыда тұрған Қазақстан бірақ   экономикалық даму көрсеткіштері бойынша  әлем елдері арасында  төменгі орындардан орын алған.  Өндірістің өсім көрсеткіші бойынша тіпті,  іргелес Өзбекстан мен Қырғызыстаннан біраз кейін қалып отырмыз.  Инфляция деңгейі өте жоғары. Бағаның шарықтап өсуі халықтың тұрмыс  жағдайының төмендеуіне әсер етуде. Бюджет дефициті жылдан жылға артып, қазына  қоржынын қалай толтырамыз деп бастары қатқан билік  қит еткендерге айыппұл салып, онсыз да тұрмыс тауқыметін тартқан қарапайым жұртшылықты одан сайын қысуда.  

Ұлы жеңіске – 80 жыл. Ертеректе отандық  басылымдар  осылай деп жазып, бұл күнге бүтін бір нөмірді арнап жатар еді. Қазір бір кездегі айтулы мерекенің мәні де, мазмұны да өзгерді. Әсіресе, 2022 жылдың ақпанында Ресейдің Украинаға басқыншылық  жасауынан бастап  Жеңіс күні мерекесіне деген бұрыңғы КСРО елдеріндегі халықтың көзқарасы күрт өзгеріп, біраз елдер ол күнді мереке ретінде атап өтулерін тоқтатты.

Қазақстанда да Жеңіс күні мерекесіне деген жұртшылықтың көзқарасы өзгеріп келеді. Рас, биыл еліміздің біраз қалаларында Жеңіс күніне орай түрлі мерекелік шаралар ұйымдастырылды, ал біраз аймақтар мерекені атап өткен жоқ. Бұл күнді ән салып, би билейтін көңілді мереке емес, соғыста Отан үшін опат болғандар мен қазірде көпшілігі бақилық болып кеткен  майдангерлерді еске алатын Азалы күн ретінде атап өтуді ұсынып жатқандар бар.  Бұрыңғы КСРО шекпенінен шыққан көптеген елдерде бұл күн бүгінде Азалы күн түрінде аталып өтуде. Осылайша, бір кезде КСРО елінде ең басты айтулы мерекелердің бірі болған – 9 мамырдың сыйпаты мен мәні қазір қатты өзгерді.

“Бай әке және кедей әке” атты әлемге кең таралған кітаптың авторы Роберт Киосаки кәсіби инвестор обьектінің бір қырын ғана емес, барлық қырын көреді, сондықтан дұрыс шешім қабылдайды, дейді. Адамдардың басым көпшілігі таным обьектісінің көзге көрініп тұрған бір жақ қырын ғана көріп, басқа қырларын назардан тыс қалдырады. Сондықтан да, олар сол обьектіге жан-жақты толымды баға бере алмайды. Ал бұның өмірде көп залалы тиіп жатады. Енді осы мәселеге кеңірек тоқтала кетейік.

Ертеректе Югославияның әлемге танымал жазушысының қазақ тіліне аударылған “Бикеш” деген романын оқыдым.  Кітаптың қысқаша мазмұны мынадай. Бақуатты бір кісі әлдекімдерге алданып, ақшасынан айрылады және соған назаланып, жүрегі ауырып, қайтыс болады. Ол өлерінде соңында қалып бара жатқан жалғыз қызына “ешкімге сенбе, туыстардың өзі ақша үшін алаяқтыққа барады” деп өсиет етеді. Бір кезде шалқыған бай болған оның соңында қызына кішкентай үй ғана қалады. Әкесінің кебін кимейін деген қызы ешкімге сенбей азын-аулақ шаруашылығын өзі жүргізеді. Ісі алға басып, ақша таба бастайды. Бірақ ол басқалар сияқты тапқан ақшасын өз қызығына жұмсап, шалқып өмір кешпейді, ақшаны үнемдеп, оны көбейте береді. Өмір зулап өтіп жатады. Тұрмысқа шықпаған қыз ақырындап қартайып, егде жасқа жетеді. Ол әкесінен қалған шағын үйінде тұрады, кең үй алып, тұрмысын түзеп, өмірдің қызығын көрмейді.  Малынып киініп, жарқыратып дүние жинамайды, көңіл көтеріп, қыдырмайды. Сырт қараған адамға кедей сияқты көрінетін оның сандығындағы алтын ақшалар жыл өткен сайын молайып, сандық толады. Ол ақшаға сәулетті үй сатып алып, шалқып өмір сүруге болатын еді. Бірақ та, әкесінің басынан кешкен жайы қатты әсер еткен ол ешбір пендеге сенбейді және ақшасын жасырып, бір адамға бір тиын бермейді. Ол әр тиынын үнемдеп, тіпті қыс түскенше от жақпайды, қараңғы түскенше жарық жақпайды. Осылайша өмірін кедейлікте, тапшылықта өткізген ол қайтыс болғанда соңында сандық толған алтын ақша қалады. Қайыршылықта күн кешкен әйелдің соншама ақшасының барлығын естігенде ағайын-таныстары таң-тамаша қалады.

Қазақстан халықтары ассамблеясының кезекті құрылтайында Мемлекет басшысы  Қ.Тоқтаев  елімізде әрбір адам қалаған тілінде сөйлеуіне болады,  басқа тілде сөйлеуге ешкімнің мәжбүрлеуге құқы жоқ дегенді айтты. Президенттің биік мінберден айтқан бұл сөзі әлеуметтік желілерде қызу талқыланып, пікірталас тудыруда.  

Соңғы жылдарда қызмет көрсету саласында қазақ тілінде қызмет ала алмағаны үшін құқық органына шағымданатындар және осындай жағдай туындағанда видеоға түсіріп, оны әлеуметтік желілер арқылы тарататындар көбейді.  Бұндай жағдайдың орын алуына кеңес заманынан қалған еліміздегі тіл саясатының ықпалы тиіп отырғаны ешкімге құпия емес. Өз елінде өгей баланың күнін кешіп, отбасы-ошақ қасына ысырылып тасталған қазақ тілінің есіктегі басын заң негізінде мемлекеттік тіл мәртебесін беру арқылы төрге жеткізуге еліміз тәуелсіздігін алған отыз жылдың ішінде мүмкіндік болмады. Әлі күнге дейін Парламент, Үкімет, жергілікті әкімдіктер түгел орыс тілінде сөйлейді, негізгі құжаттардың бәрі орыс тілінде жүргізіледі. Яғни, сонау патша заманында қалыптасып, кеңес дәуірінде берік орныққан тілге қатысты мәселенің  сірескен  сеңі әлі сетінеген жоқ.

Магнумның курьерінің клиентке қазақ тілінде сөйле дегені үшін жұмысынан қуып шыққан компания басшылығы халық байкот жариялап, бір аптадай сауда орталығына ешкім бармай шығынға бата бастаған кезде амалсыз әлгі курьер жігітті жұмысқа қайта алып, сонымен  істі бітті деп қойғандай еді. Дегенмен де, іс бұнымен біте қоймаған сияқты. Әлеуметтік желілерде бірқатар ірі қалалардағы Магнумның сауда үйлерінде әлі де сатып алушылардың аздығы, байкоттың жалғасып жатқандығы айтылып, видеолар жариялануда.

Қазақстанның көптеген ірі қалаларында сауда орталықтары бар Магнум компаниясы басшылығы егер де қаржы жағдайын төмендетіп алмауды ойласа, сатып алушылардың басым бөлігі болып отырған қазақ тілді қазақтардың көңілін табуға тырысуы қажет-ақ еді. Компания акциясының 40 пайызын иемденген, кәсіпорынның  негізін қалаушы Гарбер мен 35 пайыз акцияны иеленіп отырған белгілі олигарх Ким, ал қалған акциялар бірнеше акционердің қолында. Яғни, компанияның негізгі қожайындары Гарбер мен Ким десе болады. Бизнес саласында мол тәжірибесі бар олардың өз компанияларына жұртшылықтың байкот жариялап, мүлдем бармай қоюына алаңдамаулары таңғалдырады. Компания басшыларының байкот қалталарына салмақ түсіріп, шығынға батырып жатса да,  мәселені шешуге әрекет жасамауы неліктен. Рас, мүлдем әрекет жасамады деуге болмайды,  белгілі бір әрекеттерді жасап жатыр, дегенмен де, ол әрекеттердің анау айтқандай жақсы нәтиже  әкелетініне сенім аз.

Дональд Трамптың АҚШ президенті қызметіне кіріскеніне бірнеше айдың ғана жүзі болса да, ол алпауыт елдің болашағына көлеңкесін түсірер біраз шаруаларды жасап тастады.  АҚШ президенті ғасырлар бойы достық әріптестік қатынаста болған көрші Канада елінен бастап, ұзақ жылдар тығыз экономикалық байланыс жасап келе жатқан Батыс елдерімен арадағы байланысқа  сызат түсірер біраз шаралар қабылдады. Ал өткен аптада қабылдаған әлемнің 180 еліне қатысты АҚШ-қа ол елдерден әкелінетін тауарларға 10-30 пайыз мөлшеріндегі салық салу жөніндегі шешімі әлем елдері арасында үлкен дүрбелең туғызуда.

Трамптың аталмыш шешіміне сай ендігі уақытта әлемнің көптеген елдерінен АҚШ-қа әкелінетін тауарларға 10 пайыздан 30 пайызға дейінгі аралықта салық салынады. Бұның өзі АҚШ-қа тауар сатуды тиімсіз етіп, оның қосымша құнын көтеріп жібереді. Импорттық тауарларға қосымша салық салу саясатын америка Трамп қызметіне кіріскен кезден бастап жүргізген еді. Ең алғашқылардың бірі болып іргелес Канада  осы саясаттың  құрбанына айналды. АҚШ-қа тауар шығару тиімсіз болып қалғандықтан, Канада ұзақ жылдардан бері көрші елге экспортқа шығарып келген мұнай өнімдерін жеткізуді тоқтатты. Бұның өзі елдегі жанар-жағар май тапшылығын туғызып отыр.

Астана мен Алматыны былай қойғанда, еліміздегі ірі шахарлардың бәрінде дерлік филиалдары бар аса ірі сауда орталықтарының бірі саналатын Магнумның басына қара бұлт үйірілді. Қазақстан халқының 70 пайызын құрайтын қазақтар Магнумға байкот жариялады. Соңғы бірнеше күн ішінде алып сауда орталығы қаңырап қалды. Бұрын ағыл-тегіл келіп  жататын адамдар легі сап тиылып, азық-түлік өнімдерінің мерзімі өтіп, орталық иелері шығынға бату қаупі төнді.

Магнумға қазақтар неге байкот жариялады? Оның астарында елімізде соңғы жылдарда көбейіп кеткен тілге байланысты мәселе тұр. Магнумда курьер болып істейтін бір қазақ жігіті азық-түлікке тапсырыс берген екінші қазақтың үйіне тапсырысын алып барады. Тапсырыс берген жігіт курьердің қазақ екенін көре тұра орысша сөйлейді. «Қазақша айта берсеңші, түсінеміз ғой» дейді оған курьер. Сол-ақ екен тапсырыс беруші шартпа-шұрт ашуланып, неге қазақша сөйлеймін деп өрекпиді. Курьер мен тапсырыс беруші осылайша тілге қатысты біршама сөзге келіп қалады. «Клиент всегда прав» деген қағиданы ұстанған тапсырыс беруші өзіне  қазақша сөйле деп  «дөрекілік» көрсеткен курьердің үстінен компанияға шағымданады. Компания басшылығы бір ауыз сөзге келместен, қазақша сөйле деп талап қойған курьерді жұмыстан ышғарып жібереді. Ол осы оқиға жайында өз пікірін айтып, әлеуметтік желіге салады. Оны қарапайым халық әп сәтте іліп әкетеді.

Ресей бауырлас халық саналатын украиндарға неге басқыншылық шабуыл жасады? Бұл сауалға әркім әртүрлі жауап беріп жатыр және соғыстың не себепті басталғанын өз беттерінше талдап жазған сарапшылар қаншама. Олардың басым көпшілігі Путин бұрыңғы КСРО-ны, тіпті орыс империясын қалпына келтіргісі келеді дегенді айтуда.  Егер ресейдің қазіргі жағдайына назар аударсаңыз, бұл соғыстың шығу себебін қиналмай анықтауға болады.

Осыдан біраз жыл бұрын ресейдің статистика комитетінің бір лауазымды қызметкері көпшілік шарада бәлкім абайсызда, немесе біліп тұрып қасақана айтты ма, кім білсін, ресей халқының сол кездегі саны ресми деректегідей 146 млн емес, 69 млн екендігін айтқан еді. Сол тұста осы цифрға қатысты үлкен шу болды. Статистика мекемесінің білдей бір басшы қызметкерінің аузынан шыққан бұл цифрдың кездейсоқ еместігі анық. Яғни, Ресейде  халық санағына қатысты беріліп жүрген ресми деректе шикілік бар. Бұған көз жеткізу үшін мына жайға назар аударсақ болады.

Таяуда әлеуметтік желілерде Біріккен араб әмірлігінде Дубай қаласында  украиналық модель келіншектің басынан кешкен жайы туралы көп ақпараттар жарияланды. Ақшаға қарық боласың деген жарнамаға сеніп Дубайға келген келіншек бай шейхтардың ермегіне айналып, ақырсында өлімші халде қала сыртынан табылған. Бұл оқиғаның басқа кезде емес, мұсылмандар үшін қсиетті саналатын Рамазан айында орын алғандығы ақшаға құныққан арабтардың имандылығының қаншалықты деңгейде екендігін көрсетіп бергендей.

Адамзат дамуының үш ұстыны

Егер адамзаттың өткен тарихына назар аударып қарайтын болсаңыз, қоғамның дамуына серпін беретін негізгі үш ұстынның барлығын және олар түгел болғанда ғана даму толымды болатынын бағамдайсыз. Ол үш ұстын: ғылым, дін және ұлттық салт-дәстүр. Осы үшеуін қатар ұстанған қоғам дамиды, ал олардың біреуі болмаса, қоғам мүгедек күйге түседі.

Көктем келе еліміздің әртүрлі аймақтарында көктемгі су тасқынының алдын алу шаралары қолға алынып, абыр-сабыр науқан басталады. Бұл жылда қайталанатын құбылыс. Көктемгі су тасқыны қаупінің алдын алуға бюджеттен милиардтаған қаржы бөлінеді. Ол ақша өзен-көлдердің жағалауларын биіктетіп, су жайылу қаупі бар жерлерге құм толтырылған қаптармен бөгет орнату сияқты жұмыстарға жұмсалады.

Бұндай шаралардың су тасқыны қаупінің алдын алуға белгілі дәрежеде әсер ететінін жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен де, жыл сайын қыруар ақша бөліп, қысқа мерзімді науқандық жұмысқа сонша шығынданудың қанша жөні бар? Одан да, су тасқынына жол бермеудің ұзақ мерзімге арналған кешенді жоспарын жасап, неге соны жүзеге асырмасқа. Бүгінгі аға ұрпақ өкілдері жақсы біледі, кеңес заманында дәл сондай кешенді шаралар жүргізілетін. Соның нәтижесінде көктемде су тасқыны қаупі мүлдем дерлік болмайтын.