АҚИҚАТ

Архив рубрики «Денсаулық»

Денсаулығымыздың  мықты болуы ұстанған өмір салтымызға байланысты болатынын екінің бірі ескере бермейді. Біз ойымызға алған шаруаларымызды ойдағыдай бітіріп, тірліктің ырғағынан қалып қоймауға үнемі тырысып жүреміз. Бұл жағдайда ескеретін ең бірінші мәселе – денсаулық. Өйткені,  күнделікті өмір ұсынып отырған шаруалардың бәрін денсаулық арқылы ғана жасауға болады.

Темекі шегу, алкогольді  ішімдіктерді  ішу, тамақтану режимін сақтамау, жүйкеге үнемі салмақ түсіру, артық салмақ, қозғалыстың аз болуы  — бұл факторлардың барлығы біздің денсаулығымызды ақырындап нашарлатып, түрлі аурулардың  белең алуына ұшыратады. Егер біз әлі де тәніміздің ұзақ жылдар қалыпты жұмыс істеуін қалайтын болсақ, онда салауатты өмір салтын ұстанудың негізгі шарттарын  біліп, ескеруіміз маңызды.

Дұрыс тамақтану

 Тамақтанудағы маңызды мәселе, артық тамақтануға жол бермеу, бірақ сонымен бірге тәннің қуат жұмсауына қажетті калориямен қамтамасыз ету керек.  Ағзаның өмірлік маңызды қоректік заттарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыратын тағамдық тепе-теңдікті сақтау.

 Төрт реттік тамақтану принципі әр уақытта аз мөлшерде тамақтануды қамтамасыз етеді. Ағзаға өмір сүруге қажетті биологиялық белсенді заттарды таңдауға мүмкіндік беретін нәрсе — тамақтанудың әртүрлілігі. Тамақтанудың биологиялық толықтығына да көңіл бөлген жөн. Мұнда бастысы-жаңа піскен, мүмкіндігінше шикі көкөністерді, жемістер мен шөптерді күнделікті, жүйелі тұтынуға назар аудару керек.

Адамдардың көбі ұзақ жасауды бақыт деп санайды. Бір қарағанда шындығында солай, өйткені кімнің өлгісі келеді дейсіз және пенделердің көпшілігі фәни жалғанды жалғыз шынайы өмір, өлімнен кейін тірлік жоқ деп түсінеді . Неғұрлым көп жасап,  өлім атты барлық қол жеткізген игіліктерімізден жұрдай ететін құбыжықтың келуін кешіктіре түссек, соғұрлым бақытты боламыз деп түйсінетіндер бар. Шындығында солай ма?

Тән – машина

Адамның тәнін Бһагавад Гита кітабында ежелгі санскрит тілімен янтра деп атайды екен. Оның мағынасы – күйме немесе арба, ал қазіргі түсінікпен алсақ – машина. Егер ақылға салып байыптап қарайтын болсақ, адам тәні шынында да машинаға ұқсайды. Төрт дөңгелекті емес, екі дөңгелекті. Тән машина болса, жан, яғни рух – оның жүргізушісі.

Кеңес заманындағыдай тегін медициналық  қызмет жоқ қазір. Ауру – адамға өте қымбатқа түседі. Сондықтан, ауырып ақшаңды бір шығындап, жүйкеңді екі тоздырып шаршағанша, ауырмаудың амалын жасаған жөн. 14 жылдан кейін емханаға барғанымда осынадй ойтүйінге келдім.

Дәрігер ауруға ақша толған қапшық түрінде қарайды

Жасыратыны жоқ, қазір жұрттың бәрі  қоғамды жайлап дендеп алған жемқорлықты жақсы біледі және ашықтан ашық айтып жатыр. «Балық басынан шіриді» демекші, қоғамымызды жайлаған жемқорлық сол биліктің өз ішінен басталып, солардан қолдау алып отырғандықтан да құзырлы органдардың «жемқорлықпен күресі» желдиірменге найзамен ұмтылған Донкихоттың әрекетіндей болып тұр. Яғни, еш нәтиже жоқ және болмайды да.

Ұзақ уақыт бойы адамдар өз денелерін қалай күшті және өмірдің түрлі қиын жағдайларына төзімді ету туралы ойлады. Ежелгі Рим мен Грецияда да сымбатты тәнге табыну болды-бұл мәдениеттердегі бүкіл өмір салты қоғамның күшті және сау мүшелерін тәрбиелеуге бағытталған.

Спартада ақаулары бар жаңа туған нәрестелер жартастан лақтырылды, ал ұлдарды ширақ болып өсуі үшін  оларды жалаң аяқ және киімсіз жүруге мәжбүрледі.

Ежелгі Үндістанда брахмандардың тәнді күшті етуі олардың діни тәрбиесінің бөлігі болды, сонымен бірге олар денесін толықтай басқара алды, ал су барлық дерлік аурулардың емі болып саналды.

Еврейлер, қытайлар мен мысырлықтар арасында шынығу ертеден танымал болды — кез-келген мәдениеттен денсаулықты нығайту үшін су процедураларының сипаттамаларын таба аласыз.

Адамдардың көпшілігі ақыл-ойды бақылап, басқару дегенді мүлдем ескермейді, өйткені олар солай жасауға болады және сондай әерекетті жасау қажет дегенді ешқашан естімеген, оны керек деп те санамайды. Ал бүгінде белең алып кеткен стресс, депрессия деп аталатын жүйке аурулары мен жыл сайын миллиондаған адамның өмірін жалмап жатқан жүрек-қан тамыр ауруларының түпкі және басты себебі де ақыл-ойды бақылап, басқаруды ескермеуде десек, шындықтан алыс кетпейміз.

Ақылдың азабы

Орыстың талантты ақын-драматургі Александр Грибоедовтың «Ақылдың азабы» деп аталатын осыдан екі ғасырдай бұрын жазылған пьесасы бар. Қарапайым пенденің түсінігінше, ақыл деген адамды жаман істерден бас тартқызып, жақсы және пайдалы істерге құлшындыратын, қиындықтан шығар жол тауып, қауіп-қатерден құтқаратын қуат. Бірақ, шындығында бұлай емес.

Биылғы жылдың басында, сонау ақпан айында Қытайдан бастау алған короновирус дерті қазір барша әлемді жайлап, мыңдаған аданың өмірін жалмады. Жұқпалы дерттің беті қайтар емес. Әлі күнге дейін оған қарсы вакцина жасалған жоқ. Рас, Ресей және бірнеше елдің ғалымдары вакцина жасаған болды, дегенмен, ол дәрінің қаншалықты тиімді екендігі күмәнді. Осыған байланысты жұқпалы дертпен ауырған әрбір адам өз денсаулығының жайын өзі ойлауы қажет болған жағдайы бар.

Жұқпа қалай жұғады

Интернет арқылы жұқпадан сақтанудың түрлі тәсілдері жйындағы ақпаратты көптеп табуға болады. Олардың біреулері сенім туғызса, енді біреулері блогерлердің оқырман тарту үшін жасаған айласы сияқты. Дегенмен де, сондай тәсілдердің арасынан қолжетімді және біршама сенім туғызатын тәсілдерді өз басым пайдаланып жүрмін және оның нәтижесі де жаман емес.

Сонымен, биылғы жылдың наурызының ортасынан басталған төтенше жағдай мамырдың ортасында тоқтағанмен, одан кейін күшейтілген карантин шарасымен әлі күнге дейін жалғасып келеді. Және бұл шектеулер қанша уақытқа созылатынын ешкім де дәл басып айта алмай отыр. Әсіресе, өз күндерін өздері көріп, бюджетке салық түрінде ақша құйып отырған шағын және орта бизнес өкілдеріне жарты жылдан асқан шектеу шараларының тигізген кері әсерін айтып жеткізу қиын.

Көтере алмайтын шоқпарды қарыңа байлама

Халықта «көтере алмайтын шоқпарды қарыңа байлама» деген сөз бар. Оның мәні: ой-өрең мен қабылет қарымың жетпейтін шаруаны қолыңа алма дегенді білдіреді. Осы тұрғыдан алып қарағанда, қазіргі Қазақстан үкіметі көтере алмайтын дәу шоқпарды қарына байлап, соның салмағымен омақаса құлап, орнынан тұра алмай жатқан кембағылға ұқсайды.

Соңғы кездерде елімізде короновирус дерті белең алып, жұқпамен ауырғандар қатары күрт көбейіп кетті. «Жау жағадан алғанда, бөрі балақтан тартады» демекші,  қатерлі короновирус дертіне пневмания, яғни өкпенің қабынуы қосылып, ауырғандар санын еселеп көбейтуде. Біреулер өкпе қабынуы деген де сол корновирустың бір көрінісі дегенді айтады. Қалай болғанда да, бүгінде барша әлем елдерін темір құрсауына алған қатерлі дерт қазақ еліне де қатты тиіп тұр.

Десе де, қазақ «бір жамандықтың, бір жақсылығы болады» дейді ғой. Таяқтың екі ұшы болатындығы сияқты, жамандықтың астарында жақсылықтың болуы да  табиғи құбылыс болса керек. Енді осы адамдар қазір атын айтудан да сескеніп, «жаман ауру» деп айдар таққан жұқпа қандай жағымды нәрселер әкелді дегенге назар аударып көрелік. Оның ең үлкен жағымды жағы – адамдар  денсаулықтың басты байлық екендігін жүректерімен түйсініп, сол басты байлықтарын сақтауға шындап көңіл бастағандай. Иә, қазақтың «бірінші байлық – денсаулық» дегенін көрінген жерге ұран қылып жазып, биік мінберлерден жиі айтып жатсақ та, оның астарындағы терең мәніне көбіміздің бойламайтындығымыз, көңіл бөлмейтіндігіміз жасырын емес-ті. Жаман ауру осы нақылдың шынайы мәнін ашып бергендей болды.

Барша әлемді жайлаған қатерлі дерт – короновирус қазір адамзаттың үлкен бас ауруына айналып тұр. Жұқпа басталған төрт айдай уақыттың ішінде 10 миллионнан астам адам осы дертпен ауырып, жарты миллионнан астамы қайтыс болыпты. Қатерлі дерттің бетінің қашан қайтары белгісіз.

Адамзат тарихында миллиондаған  адамның өмірін жалмаған жұқпалы аурулар аз болмаған. «Испан тұмауы» аталған осындай қатерлі дерттен 1920 жылы 20 миллиондай адам мерт болған екен. Ал жаңа ғасыр басталғалы бері жұрттың үрейін ұшырып, мыңдаған адамның өмірін жалмап кеткен «құс тұмауы», «шошқа тұмауы», «өкпенің белгісіз қабынуы», эбола  сияқты дерттер дегенмен, белгілі бір аймақты ғана қамтып қоятын. Ал короновирус деп аталған COVID-19 жұқпасы әп-сәтте барша әлемге таралып, күн өткен сайын өршіп бара жатқандай.

Ғылым дамыған сайын оның салалары көбейе түсуде және әр сала өзінше жеке ғылым саласы ретінде тереңдеп дамып барады. Биология ғылымында да сондай жаңа салалар баршылық. Соның қатарында біз сөз еткелі отырған биоинформтика және биомедицина да бар.
Егер сіз көшеде өтіп бара жатқан адамдарға сауалнама жүргізіп, «биология деген не?» деп сұрар болсаңыз, жалпы білім беретін мектепте оқыған әрбір адамның «тірі табиғат туралы ғылым» деп жауап берері анықі. Ал сауалыңызды одан әрі тереңдетіп, «биоинформатика деген не?» деп сұрасаңыз, оған осы саланың кәсіби маманы болмаса, басқа жандардың жауап бере алмасы даусыз. Әрине, информатика дегеннің компьютерлік ақпаратпен байланысты екендігін екінің бірі білсе де, бірақ та биоинформатиканың не екендігін түсіне алмайтыны белгілі. Сонымен әуелі биоинформатика деген не? –деген сауалдың жауабын қарастырып көрейік.