АҚИҚАТ

Адамдардың көпшілігі ақыл-ойды бақылап, басқару дегенді мүлдем ескермейді, өйткені олар солай жасауға болады және сондай әерекетті жасау қажет дегенді ешқашан естімеген, оны керек деп те санамайды. Ал бүгінде белең алып кеткен стресс, депрессия деп аталатын жүйке аурулары мен жыл сайын миллиондаған адамның өмірін жалмап жатқан жүрек-қан тамыр ауруларының түпкі және басты себебі де ақыл-ойды бақылап, басқаруды ескермеуде десек, шындықтан алыс кетпейміз.

Ақылдың азабы

Орыстың талантты ақын-драматургі Александр Грибоедовтың «Ақылдың азабы» деп аталатын осыдан екі ғасырдай бұрын жазылған пьесасы бар. Қарапайым пенденің түсінігінше, ақыл деген адамды жаман істерден бас тартқызып, жақсы және пайдалы істерге құлшындыратын, қиындықтан шығар жол тауып, қауіп-қатерден құтқаратын қуат. Бірақ, шындығында бұлай емес.

Биылғы жылдың басында, сонау ақпан айында Қытайдан бастау алған короновирус дерті қазір барша әлемді жайлап, мыңдаған аданың өмірін жалмады. Жұқпалы дерттің беті қайтар емес. Әлі күнге дейін оған қарсы вакцина жасалған жоқ. Рас, Ресей және бірнеше елдің ғалымдары вакцина жасаған болды, дегенмен, ол дәрінің қаншалықты тиімді екендігі күмәнді. Осыған байланысты жұқпалы дертпен ауырған әрбір адам өз денсаулығының жайын өзі ойлауы қажет болған жағдайы бар.

Жұқпа қалай жұғады

Интернет арқылы жұқпадан сақтанудың түрлі тәсілдері жйындағы ақпаратты көптеп табуға болады. Олардың біреулері сенім туғызса, енді біреулері блогерлердің оқырман тарту үшін жасаған айласы сияқты. Дегенмен де, сондай тәсілдердің арасынан қолжетімді және біршама сенім туғызатын тәсілдерді өз басым пайдаланып жүрмін және оның нәтижесі де жаман емес.

Сонымен, биылғы жылдың наурызының ортасынан басталған төтенше жағдай мамырдың ортасында тоқтағанмен, одан кейін күшейтілген карантин шарасымен әлі күнге дейін жалғасып келеді. Және бұл шектеулер қанша уақытқа созылатынын ешкім де дәл басып айта алмай отыр. Әсіресе, өз күндерін өздері көріп, бюджетке салық түрінде ақша құйып отырған шағын және орта бизнес өкілдеріне жарты жылдан асқан шектеу шараларының тигізген кері әсерін айтып жеткізу қиын.

Көтере алмайтын шоқпарды қарыңа байлама

Халықта «көтере алмайтын шоқпарды қарыңа байлама» деген сөз бар. Оның мәні: ой-өрең мен қабылет қарымың жетпейтін шаруаны қолыңа алма дегенді білдіреді. Осы тұрғыдан алып қарағанда, қазіргі Қазақстан үкіметі көтере алмайтын дәу шоқпарды қарына байлап, соның салмағымен омақаса құлап, орнынан тұра алмай жатқан кембағылға ұқсайды.

Соңғы кездерде елімізде короновирус дерті белең алып, жұқпамен ауырғандар қатары күрт көбейіп кетті. «Жау жағадан алғанда, бөрі балақтан тартады» демекші,  қатерлі короновирус дертіне пневмания, яғни өкпенің қабынуы қосылып, ауырғандар санын еселеп көбейтуде. Біреулер өкпе қабынуы деген де сол корновирустың бір көрінісі дегенді айтады. Қалай болғанда да, бүгінде барша әлем елдерін темір құрсауына алған қатерлі дерт қазақ еліне де қатты тиіп тұр.

Десе де, қазақ «бір жамандықтың, бір жақсылығы болады» дейді ғой. Таяқтың екі ұшы болатындығы сияқты, жамандықтың астарында жақсылықтың болуы да  табиғи құбылыс болса керек. Енді осы адамдар қазір атын айтудан да сескеніп, «жаман ауру» деп айдар таққан жұқпа қандай жағымды нәрселер әкелді дегенге назар аударып көрелік. Оның ең үлкен жағымды жағы – адамдар  денсаулықтың басты байлық екендігін жүректерімен түйсініп, сол басты байлықтарын сақтауға шындап көңіл бастағандай. Иә, қазақтың «бірінші байлық – денсаулық» дегенін көрінген жерге ұран қылып жазып, биік мінберлерден жиі айтып жатсақ та, оның астарындағы терең мәніне көбіміздің бойламайтындығымыз, көңіл бөлмейтіндігіміз жасырын емес-ті. Жаман ауру осы нақылдың шынайы мәнін ашып бергендей болды.

Барша әлемді жайлаған қатерлі дерт – короновирус қазір адамзаттың үлкен бас ауруына айналып тұр. Жұқпа басталған төрт айдай уақыттың ішінде 10 миллионнан астам адам осы дертпен ауырып, жарты миллионнан астамы қайтыс болыпты. Қатерлі дерттің бетінің қашан қайтары белгісіз.

Адамзат тарихында миллиондаған  адамның өмірін жалмаған жұқпалы аурулар аз болмаған. «Испан тұмауы» аталған осындай қатерлі дерттен 1920 жылы 20 миллиондай адам мерт болған екен. Ал жаңа ғасыр басталғалы бері жұрттың үрейін ұшырып, мыңдаған адамның өмірін жалмап кеткен «құс тұмауы», «шошқа тұмауы», «өкпенің белгісіз қабынуы», эбола  сияқты дерттер дегенмен, белгілі бір аймақты ғана қамтып қоятын. Ал короновирус деп аталған COVID-19 жұқпасы әп-сәтте барша әлемге таралып, күн өткен сайын өршіп бара жатқандай.

Ғылым дамыған сайын оның салалары көбейе түсуде және әр сала өзінше жеке ғылым саласы ретінде тереңдеп дамып барады. Биология ғылымында да сондай жаңа салалар баршылық. Соның қатарында біз сөз еткелі отырған биоинформтика және биомедицина да бар.
Егер сіз көшеде өтіп бара жатқан адамдарға сауалнама жүргізіп, «биология деген не?» деп сұрар болсаңыз, жалпы білім беретін мектепте оқыған әрбір адамның «тірі табиғат туралы ғылым» деп жауап берері анықі. Ал сауалыңызды одан әрі тереңдетіп, «биоинформатика деген не?» деп сұрасаңыз, оған осы саланың кәсіби маманы болмаса, басқа жандардың жауап бере алмасы даусыз. Әрине, информатика дегеннің компьютерлік ақпаратпен байланысты екендігін екінің бірі білсе де, бірақ та биоинформатиканың не екендігін түсіне алмайтыны белгілі. Сонымен әуелі биоинформатика деген не? –деген сауалдың жауабын қарастырып көрейік.

Қазір әлемдегі ең басты жаңалық – короновирус дертінің таралу жайы болып отыр. Барша әлемді қамтыған жұқпалы ауру күннен күнге қысып барады. Қазақстанда бүгінгі мәлімет бойынша  229 адамның ауырғаны анықталып, 1 адам қайтыс болған. Алматы, Астана қалалары карантинде. Адамдардың бойында үлкен үрей бар. Дегенмен де, «бір жамандықтың бір жақсылығы болады» демекші, короновирустың жамандықтарымен қоса, жағымды тұстары да бар екендігін айтпай кетуге болмас.

Тойханалар жұмысын тоқтатты

Қазақ үшін қазіргі ең үлкен дерт – той екендігін түсінушілер саны өкінішке орай, өте аз. «Той дегенде қу бас домалайды» деген бұрынғы түсінікті саналарына мықтап сіңірген жандар қарызға белшеден батып кредит алып ұлан-асыр той жасайды. Осыдан бірнеше жыл бұрын шымкенттік бір журналист қалада жүзден астам тойхана бар екендігін, солардың ешқайссының демалыс түгілі, жай күндері бос болмайтынын, жыл сайын шымкенттіктер жүздеген миллиард теңгені тойханаларға тастап кететінін  бір хабарда айтып кеткен еді.

Өкініштісі сол, бұндай жағдай тек Шымкентте ғана емес, еліміздің бар өңіріндегі ахуал осыған ұқсайды. Тойды былай қойып, өлген адамға берілетін асы, қырқы, жылы сияқты шаралар да той сияқтанып өткізілетін болды. Осылайша, қазақты қарызға батырып, кедейшілік құрдымына құлатып жатқан №1 жау – ысырапшылдық, яғни тойшылдық еді. Короновирус осы тойшылдықты әп-сәтте тиып тастады.

Қазақстан ғана емес, қазір жер шарындағы барлық елдер Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы пандемия деп жариялаған короновирус дерті әкелген қатерді бастан өткеріп отыр. Темірдей тәртіптің арқасында болар, Қытай дерттің таралуын тоқтатып, ауыздықтаса, Батыс Еуропа елдерінің біразында жұқпалы дерт белең алып, жұрттың үрейін алуда. Таңертеңгі деректерге қарап отырып, біздің елімізде бір түнде 41 адамнан осы дерт табылып, короновирусты жұқтырғандар саны 191-ге жетіпті.

Ауру адамға не үшін қажет?

Ресей жұртшылығына жақсы танымал емші, өзін өзі дамыту ғылымының сарапшысы Валерий Синельниковтың аурудан қалай сақтану, оны емдеу, адамның бақытты болу тәсілдері туралы жазған кітаптары мен видеокурстары интернетте көп. Доктор Синельниковтың айтуынша, аурудың жаман жақтарымен қоса, жақсы қырлары да бар.

Ауру адамның ағзасында жиналып қалған лас қуаттарды шығаруға ықпалын тигізеді. Ал вирустардың пайдасы, тіпті аз емес дейді ол. Вирустар өз бетінше адам, жалпы тіршілік иелерінің денсаулығына қатерлі емес. Рас, вирустар ауруды қоздырып, тұмау сияқты кейбір дерттерге жол ашады. Дегенмен, ол аурулар адам ағзасын жиналып қалған лас қуаттардан тазартады.

3 миллиардтан астам клетакадан тұратын адам миының күрделілігі сонша, тіпті оны суреттеп айтып беру мүмкін емес. Қос жұдырықтың үлкендігіндей ғана адам миы ең күрделі және ең қуатты компьютер десе болады. Ми адамның барлық ағзасының қызметін реттеп, бақылап және басқарып отырады. Мидың араласуынсыз бір де бір қызмет атқарылмайды. Сондықтан, мидың қалыпты және белсенді жұмысын қамтамасыз ету – өмірлік маңызы зор мәселе.

Жүйкенің жұқаруы – мидың шаршауының белгісі

Сырт қарағанда бәрі жақсы сияқты сезінетін кейбір адамдардың сіркесі су көтермей, үнемі жүйкелері жұқарып жүретінін қай-қайсымыз да өмірден көрген шығармыз. Бай-бақуатты, дені сау, қолында билігі, жақсы отбасы бар адамдардың ешнәрсеге көңілі толмай сәл бірдеңе болса айқайлап ұрысса жөнелуге дайын жүретіні – бұл мидың шаршауынан туындаған проблема екендігі анық.

Миды қалай тынықтыруға болады? – енді осы мәселеге тереңірек тоқтала кетейік. Миды екі түрлі жолмен тфынықтыруға болады.  1-сі: табиғи ұйқы арқылы, 2-сі: арнайы иогалық жаттығулар арқылы. Мидың басқа ағзалармен байланысын толық үзіп, жүз пайыз

Темекі тартудың адамның денсаулығына қаншалықты залалы бар екендігін жұрттың бәрі біледі. Темекінің құрамында болатын никотиннің бір грамы жылқыны сеспей қатыратынынан да жұрттың көбі хабардар. Бірақ бұл жай өмір бойы темекі тартып, өкпесін темекі түтінімен улап келе жатқан темекішілердің қаперіне де кірмейді.

Біз темекі зиянды дегенді жиі айтамыз, ол туралы баспасөзде жазылып, ақпарат құралдарында беріліп те жатады, бірақ темекінің нақты қандай залалдары бар екендігіне онша назар аудара қоймаймыз. Темекі несімен залалды? Осыған орай, медицина мамандарының пікіріне  назар аударып көрсек.

Темекі тартатын адам темекі түтінімен бірге ішіне: аса улы зат саналатын мышьякты тартады екен. Мышьяк жүрек және қатерлі ісік ауруларына соқтырады. Сонымен бірге, сигарет түтіні арқылы өкпеге  тағы бір химиялық улы зат – формольдегид енеді. Формольдегидтен медицина саласында өлген адамның денесін қатырып тастайтын формалин деген зат алынады. Темекі арқылы ағзаға енген формальдегид адам ағзаларын қатырып,  қалыпты жұмыс ырғағын бұзады. Темекі арқылы ағзаға түсетін улы заттардың бірі – полоний. Радиациялық элемент саналатын полоний ұзақ жылдар темекі шегетін адам ағзаларында қауіпті деңгейге дейін жиналып, залалды әрекеттерін жасап жатады. Лейкоз және онкологиялық ауруларға себеп болатын бензол элементі де темекі түтіні арқылы келеді. Сигарет түтіні арқылы темекі шегетін адам өкпесіне смоланы тартып, жинақтайды. Ол смола түйіршіктеніп, өкпе жұмысын ауырлатады, қара дақтар пайда болады. Темекі тартатын адамның қатты жөтелетін себебі де осыдан екен.