АҚИҚАТ

Әлемдегі барлық халықтардың сөздік қорында «ақылды» және «ақылсыз» деген түсініктер бар. Осыған қарап, адамдардың арасында ақылдылары мен ақымақтарының барлығын тұжырымдауға болады. Бір қарағанда бұлай болмауы тиіс. Мәселен, физиологиялық жағынан алып қарайықшы. Адамдардың миының салмағы, ми қатпарларының және ми клеткаларының мөлшері, оның түсі – бір сөзбен айтқанда барлық физиологиялық сипаты бір-бірінен айнымайды. Мәселен, қуаттылығы, салмағы, басқа да көрсеткіштері бірдей болып табылатын бір маркада шығарылған автокөліктердің бір-бірінен еш айырмашылығы болмайды. Ал тәнінің физиологиялық сипаты біркелкі болып саналатын адамдардың арасында неге ақылдылары мен ақылсыздары, ұстамдылары мен ұшқалақтары, байыптылары мен тоғышарлары бар?

Асан қайғы желмаясына мініп алып жер бетінен жерұйқты, яғни жердегі жұмақты іздеп бар өмірін сарып қылған екен. «Қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» дейтін аста-төк молшылық пен ұйыған тыныштыққа негізделген бақытты қоғам барша адамзаттың арманы болып келеді. Ол туралы аңыздар, ертегілер көп, бірақ уақыт өткен сайын сондай толымды қоғамнан аулақтамасақ, жақындайтын түріміз жоқ.

Коммунизм идеясының күйреуі

Социалистік қоғамда өмір сүрген аға ұрпақ өкілдері жақсы біледі, сол тұстағы билеуші партия – коммунистер коммунизм құру идеясын басты мақсат етіп ұстанған еді. Қарапайым халық соған кәдімгідей сенетін. Бала кезімізде ауылдағы жалғыз дүкеннің қабырғасына 1980 жылдары тауарларыдң абғасының қаншалықты арзандайтыны туралы жазылған плакат ілулі тұратын. Ішіміздегі үлкеніміз Мейрам деген бала бізге «1980 жылы коммунизм болады, ол кезде дүкендер түгел ашық тұрады, барып қалағаныңды тегін ала бересің» дейтін. Бұл – 1960-шы жылдардың соңы еді.

Кеңес заманында «кітап – білім бұлағы» деген мектептің қабырғасына жазылып тұратын ұранға айналып кеткен сөз болатын. Қазір өкінішке орай, бұл сөздің мәні жойылған сияқты көрінеді. Шындығында, олай емес. Бүгінде жастар негізінен білімді кітаптан емес, аудио-видеоқұрылғылардан, интерактивті тақталардан алады. Мектеп кабинетінде немесе университеттің аудиториясында мұғалім мен оқытушының дәрістерін тыңдау да бар. Дегенмен, бұның бәрі кітапты ауыстыра алмайды. Неге?

Кітап – адамның арман-қиялын дамытады

Смартфон, планшеттің шығуымен бірге интернет барша жұртқа қолжетімді болып алды. Осыған орай, кез-келген адам интернет арқылы қалаған ақпаратын алуына мүмкіндігі бар. Ол түрлі кинолар мен сериалдар бола ма немесе аудио-видеосабақтар, аудиокітаптар бола ма, танымдық деректі фильмдер, болмаса концерт, басқа да көңіл көтеретін бағдарламалар ма – бәрібір. Яғни, бұның бәрі адам үшін күнделікті қажет ақпараттар болып табылады.

Атеистік түсінікті санасына сіңірген адамдардың тіршілік кездейсоқ жаратылды, саналы адам эволюциялық дамудың жемісі және өлім деген мәңгілік ұйқы деген ұстанымы – әлемнің шексіздік өлшеміне қарама-қайшы келеді. Мәселен, сіз мынадай түсінікті қабылдайсыз ба: аспанның белгілі бір шегі немесе ары қарай өткізбейтін қабырғасы бар. Бүгінгі ғылым да бұндай ұғымды қабылдамайды. Астрономия ғылымы аспан деген шексіз кеңістік, онда сансыз көп ғарыш денелері қалқып жүреді деп түсіндіреді. Біздің өмір сүріп жатқан Құс жолы деп аталатын галактикамызда 3 миллиардтан астам жұлдыздар мен планеталар, басқа да аспан денелері бар екен. Ал қазір ғылым осындай мыңдаған галактиканы ашты. Ол галактикалардың бәрі бізге біршама жақын орналасқан, ал оның арғы жағындағыларды көріп, сезінуге біздің ғылымымыз әзірге қауқарсыз болып отыр. Осыдан ұғарымыз: аспан деген шексіздікке созылып жатқан кеңістік, ал ондағы тіршілікке мекен болған аспан денелері де шексіз көп, оны санауға біздің мүмкіндігіміз жетіспейді.

Тіршіліктің шексіздігінің тағы бір айқын дәлелі: математикалық ұғымдар. +1-ден бесталатын оң сандар шексіздікке көбейе берсе, -1-ден басталатын теріс сандар шексіздікке кеми береді. Ортасында 0 тұр. Тағы бір мысал келтіре кетейік: күнтізбеміз бойынша 24 сағаттан тұратын тәулікті 1 күн деп есептейміз. 1 жылда 365 күн бар.

Орталық Азия мәдениеті дүниежүзілік өркениет пен әлемдік мәдениет тарихында маңызды орын алады. Қарастырғалы отырған кезең Әмір Темір және оның ұрпақтарымен байланысты. Орта Азия және Хорасан тарихындағы IX-XII және XIV-XV ғасырлардағы қайта өрлеу дәуіріне жоғары баға бере отырып,  мәдениеттің дамуын екі сатыға бөлуге болады:

1. IX – XII ғғ. ежелгі грек философиялық дәстүріне негізделген Таяу Шығыстағы қайта өрлеу мәдениеті, ішінара Орталық Азияда дербес феодалдық мемлекеттердің пайда болу процесінде жаңа сипатта  жалғасын тапты.  Бұл кезең әл Хорезми, Ибн Сина, Беруни, Махмуд Қашқари, Ахмет Игінүки, Жүсіп Хас Хожиб сынды ойшыл, ақын, ғалымдардың есімдерімен тығыз байланысты.

2. XIV – XVғғ. кезең  Орталық Азияның өзіндік мәдениеті.  Бұл дәуірде мәдениеттің дамуы, ойлау еркіндігінің ерекше түрде қалыптасуы жоғары деңгейде дамыды. Оның көрінісі сол заманда өмір сүрген  Ұлықбек, Қоши, Али Кушчи, Лутфи, Жами, Әлішер Науаи, Камалетдин Бехзад және тағы да басқа ақын, ойшылдар, суретшілер мен қоғам қайраткерлерінің қалдырған мұраларынан көрініс табады.[2,61]

Ағаштың басында мың жапырақ болса, сол мың жапырақ мың түрлі. Бір-біріне егіз қозыдай ұқсайтын, қиықтары, көлемі, түсі бірдей екі жапырақты таба алмайсыз. Бір ағаштың басындағы жапырақтары сондай бір-біріне ұқсамайтын әртүрлі болса, осыған қарап Алла түрлі тіршілік иелерін бір-біріне ұқсамайтын ерекше жеке жан ретінде жаратқанын бағамдауға болады.

Тобырлық сана надандықтан туады

Таяуда елімізде короновирус деген кеселге шалдыққан адамдар табылып, бұл жұрт арасында біраз дүрлігіс туғызды. Интернетте, әлеуметтік желілерде «ойбай, несін айтасың карантин жарияланады екен, дүкендер, мекемелер түгел жабылады, азық-түлік қорын алып қою керек» деген даурықпа әңгімелер шықты. Осыған еліккен адамдар дүкендерге, базарларға барып, азық-түлікті қаптап алды.

Шынын айтқанда, бұндай жағдай елімізде бірінші рет болып отырған жоқ. Осыдан біраз жыл бұрын азық-түлік күрт қымбаттайды екен деген дақпыртқа еріп, дүкендердегі азық-түлікті түгел  талап әкеткен жағдай болған. Ол дақпырт кейін жалған болып шықты. Каспибанк банкрот болады-мыс деген дақпыртқа еріп, банктегі депозиттерін аламыз деп жанталасқан жұрт екі-үш күн қырылысып қала жаздағаны да есімізде. Ол да жалған әңгіме болып шықты.

Өткен ғасырда АҚШ-та бір қоғамдық ұйым мектеп оқушыларының арасында тәжірибе сынағын өткізеді. Сынаққа бірнеше мектепте оқитын ондаған бала тартылады. Балаларға мынадай ұсыныс айтылады: 1 – саған күніне 1 доллардан 10 күн бойы ақша береміз; 2 – саған 10 күннен кейін бірден 20 доллар береміз. Қызығы сол, балалардың 90 пайызы күн сайын бір доллар алып отыруды қалапты. Ал он пайызы ештеңе алмастан, он күн күтіп, бірден 20 долларға ие болуды таңдайды. Арада 15 жыл өткенде әлгі қоғамдық ұйым сынақтан өткен балалардың тағдырын анықтайды. Күн сайын бір доллар алған балалардың бәрі өмірден орындарын таба алмай, біреулері жұмыссыз, енді біреулері болар-болмас ақшаға жалданып жұмыс істеп жүреді. Ал он күн күтіп, 20 доллар алуды қалаған балалардың бәрі жақсы мамандық алып, жалақысы жоғары қызметке тұрады, ал біреулері өз бизнестерін ашып, бақуаттылыққа жетеді.

Шегіртке мен құмырсқа

Орыстың атақты ақыны Крыловтың «Шегіртке мен құмырсқа» деген мысал өлеңі бар. Ала жаздай ән салып, сауық құрған шегіртке қыс келгенде жаны қысылып қайда барарын білмей сасады. Жаздай тынбай еңбек етіп, қысқы азығын жинаған құмырсқаға келіп, көмектес деп сұрайды шегіртке. Құмырсқаның оған жауабы мынадай болады: «Ала жаздай ән салсаң, селкілде де билей бер».

АҚШ-тың қоғамдық ұйымы өткізген сынақтан және Крыловтың мысалынан мына жайды түйінеуге болады: қазіргі күні адамдардың 90 пайызы ертеңгі болашақтарын ойламай, тек бүгінгі күннің өлшемімен өмір сүреді. Сондықтан, олар ала жаздай ән салып, уақытын текке өткізген шегіртке сияқты бастарына қиындық түскенде оған дайындығы жоқ, қиналып біреуден қарыз сұрайды, не банктерден тиімсіз шартпен несие алады. Осылайша ондайлар кедейліктің қамытынан өле өлгенше құтылмай, қиындықта өмір кешеді.

Біздің бала кезімізде, өткен ғасырдың 60-70 жылдарында қазіргідей теледидар, смартфон, интернет деген жоқ еді, содан болар балалар жаппай кітап оқитын. Өз басым мектептің және кеңшардың кітапханасына жазылып, аптасына 4-5 кітап оқып тастайтынмын. Кітап менің өміріме, болашағыма өте үлкен әсерін тигізді. Осы күнге дейін сол кезде оқыған кітаптардың игі ықпалын үнемі сезініп жүремін.

Биіктерге бастайтын арман-қиял

Адам баласының хайуандардан ең басты айырмасы – армандай алатынында. Ақыл, сезім хайуанда да бар. Хайуан да баласын жақсы көреді, қорқыныш, қуаныш сезімдерін сездіре алады. Бірақ хайуан армандай алмайды. Сондықтан да, төрт аяқтылар мың, миллион жыл бұрынғысынша сол хайуан деңгейінде қалған.

Адамның алға жылжуы, дамуы  оның бойындағы жалғыз ерекшелік  — армандай алуына байланысты екендігі анық. Арман-қиял адамды биіктерге бастайды. Ол армандау арқылы сол өмір сүру деңгейінен гөрі, биік деңгейде тұрмыс құруға ұмтылады. Мысалы, осыдан екі ғасырдай бұрын өмір сүрген француздың қиялгер жазушысы Жюль Вернннің Айға саяхат жайындағы кітабы бар. Онда зеңбірек ядросына отырған адам атылған оқпен Айға ұшып барады.

Әмбебап кілт дегеніміз – сана деңгейін көтеру. Егер сіз сана деңгейін көтере алсаңыз, онда жақсылық пен жамандықты, пайдалы мен зиянды ғана айырып қоймай, алға қойған мақсатыңызға жеткізер жолды да нақты біліп, түйсінетін боласыз. Яғни, бәрі сана деңгейіне байланысты.

Бұған көзімізді жеткізу үшін мына бір мысалға назар аударып көрейік. Егер сіздің екі теледидарыңыз болды делік. Екеуінің экрандарының үлкендігі, қуаттылығы бірдей, бір маркада шығарылған. Бірақ біреуі көп каналды табақшаға жалғанған да, екіншісі үйдегі антеннаға қосылған. Осыған орай, бірінші теледидар 70 каналдан көрсетеді, ал екіншісі бес арнамен шектелген. Бір маркадағы бірдей екі теледидардың екі түрлі қызметінің себебін қазіргі заманғы техника жайында хабары бар әрбір адам жақсы түсінеді және оған еш таңырқамайды.

Сол сияқты, адамдардың біреулерінің ақылды болып, сол ақылын пайдалану арқылы үнемі жақсы нәтижелерге жетуі, екіншілерінің ақымақ болып, ақылсыздығының салдарынан үнемі қиындықтардан көз ашпауы – түсінігі бар әрбір жан үшін таңғаларлық нәрсе емес. Табысқа жетудің кілті ақыл-ойымыздың деңгейіне байланысты. Бірақ неге біреудің сана деңгейі жоғары да, екіншілерде төмен?

Құран-Кәрімде сайтанның мекені ет пен терінің арасы екендігі айтылады. Ет пен терінің арасын мекен еткен сайтан-лағын ой арқылы адамды азғырып, жалған үмітпен алдайды. Сайтанның ең сенімді қаруы да осы жалған үміт болса керек. Өйткені, алданып, жер соғып қалып жатқандардың жайына талдау жасағанда олардың жалған үміттің жетегіне еріп алаяқтардың арбауына түсетіндігі анық байқалады.

Нарық кезеңінде алаяқтық қылмыс деген мүлде белең алып кетті. Смағұлов деген біреу бес теңгелеріңді күні ертең он теңге етіп қайтарып беремін деп талайларды зар қақсатып, ақырсында шет ел асып қарасын жоғалтты. Міндетті медициналық сақтандыру қорының бұрынғы төрағасы да миллиондарды қалтасына басып, тайып тұрды. Осындайлардың бәрін көре-біле тұра адамдар неге алданады? Оның негізгі себебі біз әңгімелеп отырған жалған үмітке тікелей байланысты екендігі күмәнсіз. Алдап кетуі мүмкін-ау деген күмән барына қарамастан, сайтанның азғыруына ерген адамдар жалған үміттің жетегімен әлгіндей алаяқтардың арбауына түсіп жатады. Оның ақыры үлкен өкінішке ғана емес, ертеңгі күндерін ойлап, ендігі халіміз не болады деп алаңдаумен өтетін үрей мен қорқынышқа да ұшырататыны анық.

Астанада тұратын бір таныс кісі жиған-терген біраз ақшасын үлкен өсіммен қайтарамын деген бір пысықай кәсіпкерге беріп, онысы алаяқ болып шығып, жер соғып қалды. Мұның әлгі танысыма қатты әсер еткені сонша ол инфаркт алып, ажал аузынан қалды. Үй аламыз деп жинап жүрген бар ақшасынан бір-ақ сәтте айрылып қалу оңай ма?!