АҚИҚАТ

Архив рубрики «Шежіре»

Үш жүздің басын қосқан қазақтың ханы, бар өмірін жоңғар шапқыншыларына қарсы күреске арнап, жоңғарлар басып алған көп жерлерімізді қайтарған батыр қолбасшы Абылай ханның қазақ еліне сіңірген еңбегі аз емес. Бірақ та, осы тарихи тұлғамыздың есімін ел есінде сақтау, лайықты құрмет көрсету мәселесі өз деңгейінде болмай отырғаны өкінішті.

Абылай ханның елге сіңірген еңбегі

1985 жылы ҚазМУ-дің тарих факультетінде оқып жүрген кезімде  Қазақ-жоңғар соғыстары туралы курс жұмысын жазған едім. Жұмысты жазу барысында біраз әдебиеттермен танысып, мәліметтер жинауыма тура келді. Ресейде 18-19 ғасырларда ай сайын шығып тұрған «Сибирскии вестник» деп аталатын журналдан хан Абылайға қатысты біршама деректер таптым. Абылай ханды көзімен көріп, сол кезде өмір сүрген орыс офицерінің жазбаларынан  қазақ ханының ел үшін сіңірген еңбектерінің бір сарасы анық көрініс берген.

Абылай ханның ордасында бір айдай болған орыс офицері  сонда жоңғар  сұлтаны Әмірсананы көргендігін айтады. «Әмірсананың жүзі өте сынық  сезілді.  Күзетшісі бар жеке киіз үйде тұрған ол ханның қонағынан гөрі, тұтқынға ұқсап көрінді» -дейді орыс офицері.  Жоңғар хандығы үшін таққа таласқан Әмірсананы қолдаған Абылай хан әскерлері жоңғар еліне шабуылдарға қатысып, көптеген мал-мүлік, қыз-келіншектерді олжалап отырған. Бұл туралы орыс офицері жан-жақты тізбелеп жазады.

Қазір барша әлем халықтарының назары Ресей мен Украинаның арасындағы соғысқа ауған. Күн сайын жүздеген адамның өмірін жалмап жатқан қанды қырғынның басталғанына екі айдан асыпты. Украинаның біраз қалалары жермен-жексен болып қиратылып, он мыңдаған бейбіт тұрғын қаза тапты. Өліп жатқан жауынгерлер де аз емес. Бірнеше рет бейбіт келісім туралы екіжақты келіссөз жүргенімен, ол нәтижесіз аяқталды, ал соғыстың жуық арада аяқталар түрі көрінбейді.

Интернетте ресей-украин соғысы туралы өз ой-пікірлерін білдіріп жатқан белгілі саясаткерлер мен қаржыгерлер, кәсіпкерлер, журналистердің пікірлері жетерлік. Сол пікірлерді ой таразысына сала отырып, қазіргі соғыстың екі тарапқа тигізіп отырған залалы мен оның қашан, қалай аяқталатыны туралы сараптама жасау оншалықты қиын емес. Ол сараптаманың нақты өмірде қаншалықты дәл жүзеге асатыны белгісіз, десе де, қазіргі жағдай көрсетіп отырғандай, соғыста қай тараптың басым болатыны айқындалып қалды.  Оны тіпті, әскери саланың маманы болмаса да, қарапайым жұртшылық та анық байқап, көріп отыр.

Ресейдің Рубиконы

Ресейдің тарихын болашақта жазатындар «2022 жылдың 24 ақпанына дейінгі және одан кейінгі кезең» деп екіге бөлетін болар, бәлкім. Өйткені, Путиннің басшылығымен ресей 2022 жылдың 24 ақпанында өз тарихында

Қазақ елін отыз жылдай басқарған елбасы Назарбаевтың  еліміздің алдындағы еңбектерін Ата Заңда нақтылап көрсетуге Сенат депутаттары қарсы болып, Конституцияға енгізу қажетсіз екендігін атап өтті. Ел арасында Бірінші президент туралы заңның күшін жою туралы әңгімелер де айтылып жүр. Бұның өзі Қазақстанды құрып, дамытудағы  Назарбаевтың  өзі орынтақта отырған кезде шегелеп белгілеген орнын жоққа шығаратын сыңайлы.

Назарбаевта таңдау еркі болды

Менің жастық шағым кеңес дәуірінде өтті. 1991 жылы еліміз тәуелсіздігін алған тұста барша қазақстандықтар бөріктерін аспанға атып қуанған еді. Содан кейін өтпелі кезеңнің ауыр жылдары басталды. Ол кезде Атбасар қаласында газетте қызмет істеймін. Қыста жылу жетімсіз, жазда ауызсу болмайды. Қыстың  аязды күндерінде өзім тұратын көп пәтерлі үйдің ішкі температурасы 14-15 градустан аспайтын.

Газ жоғалды, ал электр жарығы жалп етіп жиі өшіп қалады. Көрші үйлердің адамдарының далаға шығып от жағып, тамақ пісіргендерін көрдім. Жалақы айлап, жылдап берілмейді. Соның бәріне дегенмен, халық қыңқ етпей шыдады. Неге десеңіз, біздің болашақтан үмітіміз болды. Өтпелі кезең уақытша деп ойлап, жақсы күндерден үміт еттік.

Ресей мен Украина арасындағы соғыстың жүріп жатқанына  бір жарым айдай уақыт өтіпті. Осы мерзім ішінде Украинаның көптеген елді мекендері мен қалалары қиратылып, мыңдаған адам қаза тапты, көптеген соғыс техникалары жойылды. Осы жайларға қарап, соғыс деген адамзатқа ешқашан да игілік әкелмейтінін бағамдауға болады. Дегенмен де, адамдардың өзара тіл табысып, келісімге келу арқылы шешуге болатын жайларды қарудың күшімен шешуге тырысатын жағдайларының кездесіп жататыны өкінішті.

Мерт болған жауынгерлер, қираған техника…

Ресейдің ресми ақпараттарына назар аударатын болсақ, арнайы операция деп аталған, шын мәнінде үлкен аумақты қамтыған соғыста қазақ тапқан орыс жауынгерлерінің саны мыңнан сәл ғана асады, соғыс техникаларының қирап, жойылу  саны да оншалықты көп емес. Ресей әскері алыстан ататын қанатты ракеталармен жоғары дәлдікте тек қана әскери нысандарды атқылауда. Бірақ та, Украиналық блогерлер мен ақпарат құралдарының  интернет арқылы таратып жатқан  видеоайғақтарынан ресейдің қанатты ракеталарының әскери нысанға емес, көбіне тұрғынүйлерге, әлеуметтік нысандарға құлап, аса ауыр зардап әкеліп жатқанын көруге болады. Қоршауда жиырма күннен аса уақыт тұрған 400 мыңдай тұрғыны бар ірі қала Мариуполь бүгінде түгелге жуық қиратылған. 2,5 миллион тұрғыны бар Харьковтың жартсына жуығы қиратылған. Атқылау мен бомбалаудың салдарынан үйіндіге айналған кенттер мен селолар да бар.

Қазір барша әлемнің назары Украинада. Міне, үшінші жетіге кетіп барады, Ресей қарулы күштерінің бейбіт елге баса көктеп кіріп, елді мекендер мен қалаларды ұшақтармен бомбалап, қашықтан ататын снарядтармен жермен жексен етіп жатқанына. Екі миллионнан астам тұрғыны бар Харьков қаласы Ұлы Отан соғысы кезіндегідей жермен-жексен болып қиратылғанын видеолардан көріп, жүрегің ауырады.

Украиндықтарға орасан зор қайғы-қасырет әкелген қанды соғыс оны ашып, жат елге басып кірген Ресей мемлекетінің өзіне  де ауыр тиетіні қазір анық аңғарылып қалды. Путин мен айналасындағылардың екі-үш күнде Украина әскерін тас-талқан етіп жеңіп, шетелге бассауғалап қашқан Зеленскиидің орнына Янукович сияқты айтқанды істеп, айдаумен жүретін қуыршақ президентті қойып, елді түгел өзімізге бағынышты етеміз деген жоспарлары жүзеге аспайтыны қазір анық белгілі болып қалды. Қазақтың «тоқал ешкі Құдайдан мүйіз сұраймын деп жүріп, құлағынан айрылыпты» деген нақылындағыдай жағдай қазір Ресейдің басына төніп тұр. Ол қандай қатер? Енді соған кеңірек тоқтала кетейік.

Жолбарыс жылы өзінің жыртқыш аңға тән адуынды мінезін анық танытқан түрі бар. Жылдың екі айы ғана өткеніне қарамастан, қаншама адамның өмірін қиған қақтығыстар орын алып үлгірді. Қаңтар айындағы еліміздегі қанды оқиға баршамызды есеңгіретіп кеткендей болып еді, енді міне, орыс әскерлерінің Украинаға баса көктеп кіруі, үш ұйықтасақ түсімізге кірмейтін қанды қырғындармен жалғасуда.

Қазақта «жер дауы мен жесір дауы бітпейді» деген сөз бар. Ең ауыр және ұзаққа созылатын, жүйкені жұқартып қана қоймай адамдарды, рулы елді араздастыратын да осы жер дауы. Миллиондаған өмірді жалмаған екі жаһан соғысының ең басты себебі де – жерге қатысты болғанын тарихтан жақсы білеміз. Содан болар, жер бетіндегі қанды соғыстарға жол бермеу мақсатында әлем елдері арасында жасалған заңдық шарттар ережесі бүгінгі күнге дейін қалыптасқан мемлекет шекараларын тану, оны мойындауға негізделген. Екінші жаһан соғысынан кейін қалыптасқан бұл шарт қазіргі күнге дейін сақталып, соның негізінде әлем елдерінде біршама бейбітшілік қалыптасқандай болып еді.

Тарих өткеннен болашаққа қарай бей-берекет жылжитын кездейсоқ оқиғалардың тізбесі емес, оның үнемі қайталанып отыратын заңдылықтары, ереже-шарттары бар кәдімгі жанды құбылыс. Тарихтан өте көп нәрсені үйренуге болады, өткендегілердің жасаған қателіктерінен сабақ алып, ондай қателіктерден сақтануға болады. Өкініштісі сол, мұндай игілік екінің бірінің маңдайына жазылмаған, оны тек зерделі жандар ғана ұғынып, пайдалана алады. Ал ақылсыз пенделер тарихтың тағлымынан сабақ алмай, өткен заманның адамдары жасаған қателіктерін айна қатесіз қайталап, өкініштен бармақ тістеп жатады.

Ресей Украинаға басып кірді

1941 жылдың маусымында Германия КСРО еліне төтеннен шабуыл жасап, баса көктеп кірген еді. Тұтқиылдан жасаған шабуылдың есебінен фашистер бірнеше айда көп елді мекендерді басып алып, жеңіске жететін кез келді деп масайраған. Бірақ та, қарумен келген басқыншының қарудан қаза табатыны туралы тарих сабағын ескермеген фашистер жеңілістің ащы дәмін татып, миллиондаған жауынгерлері белорусь пен украйнаның батпақтары мен ормандарында көмусіз қалды.

Тарих өткеннен болашаққа қарай жылжитын кездейсоқ оқиғалардың тізбегі емес, оның өз заңдылықтары, қайталанып отыратын кезеңдері, ең бастысы зерделі жандарға сабақ алып, қателіктен сақтануға көмектесетін тағлымдары болады. Дегенмен де, тарихтың заңдылықтары мен тағлымдарын түсіну, оны өз кәдесіне жарату санаулы жандардың ғана еншісіне тиген игілік болса керек. Ал көп пенделер тарихтың заңдылықтарына да, тағлымдарына да еш көңіл бөлмей, өз дегенімен өмір кешіп, өзі сияқты жандардың жасаған қателіктерін айна қатесіз қайталап, өкініштен бармақтарын тістеп жатады.

Біз тілге тиек еткелі отырған екі тұлға – Индонезияны отыз жылдан астам басқарған генерал Сухарто мен Қазақстанды отыз жылдан астам уақыт ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстаған Нұрсұлтан Назарбаевтың тағдырларында егіз қозыдай ұқсас көп жайттар бар және оның бәрін де кездейсоқтыққа жатқыза салуға болмас. Яғни, бұл тарихи заңдылықтардың, оның ішінде Жаратқанның пенделеріне деген емеурінді белгісінің айғағы десек, артық айтқандық емес. Сонымен…

Түріктің ұлы жазушысы Әзиз Несиннің бір әңгімесі бар, қаланың мэрі туралы. Сол қалада тұратын элита аталатын топ өз араларынан бір адамды мэр етіп сайлайды. Бірақ, арада бірер жыл өткенде әлгі сайланған мэр көзін шел басып, ойына келгенді жасап, аузына келгенді айтып есерсоқ болып кетеді. Екіншісін сайлайды, ол да соның кебін құшады. Осылайша біраз адам мэр болып сайланып, ақыл-естерінен айрылып, жындыхананың клиентіне айналады. Содан элита өз ішінен шыққан асып-таспайтын, сабырлы, ақылды бір кісіні мэр болуға үгіттейді. Бірақ, әлгі аяқ-қолын бауырына алып, болмаймын деп ат-тонын ала қашады. Дегенмен, жан-жақтан жабылған жұрт оны әзер дегенде мэр болуға көндіреді. Бірақ, сайланған адам мынадай шарт қояды: «мені мақтамайсыңдар». «Жәрайды, құп болады» дейді басшы табылғанына қуанған жұрт.

Содан жаңа сайланған мэр білек сыбанып жұмысқа кіріседі. Дегенмен, жағымпазданып үйреніп қалған адамдар кездескен жерде-ақ оны жер-көкке сыйғызбай мақтап, жаңа басшының жұмысына таңдай қағып тамсанумен болады. Жаңа мэр құлағын басып қанша қашса да, жағымпаздардан құтыла алмайды. Ақырсында арада бірер жыл өткенде ол да есіріп, ақыл-естен айрылып жынды болып кетеді…

Бір қарағанда Әзиз Несиннің әңгімесі ойдан шығарылған жай сияқтанғанымен, шындығында мұндай жағдайларды қай-қайссымыз да өмірден үнемі көріп, куәсі болып жүреміз. Қазақ «семіздікті қой ғана көтереді» дейді. Мақтауды көтеретін адам жоқ. Жер-көкке сыйғызбай мақтап жатса, кез-келген адам ақылдан айрылып, шындықтан аулақ кетеді. Бұл – ақиқат.

Ақпарат құралдарында «қаңтар қасіреті» аталып жүрген жаңа жылдың басындағы елімізде орын алған саяси  оқиғалар билік басында отырғандарды да, қарапайым халықты да үлкен күйзеліске салып кетті. Ең өкініштісі, соңы жаппай тәртіпсіздікке ұласқан наразылық шерулері кезінде 225 адам қаза тапқан екен. Бұл Бас прокуратура өкілінің мәлімдемесінен белгілі болды.  Қаза тапқандардың арасында жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырған лаңкестермен бірге, құқық қызметкерлері, көшеде кетіп бара жатқан қарапайым азаматтар да бар.

Бұл қанды оқиға не себепті болды, оған кім кінәлі деген мәселелер қазір әлеуметтік желілерде талқыланып, әркім әртүрлі пікірлер айтуда. Бірақ бір мәселе анық: елімізде соңғы жылдарда  күн санап өрши түскен халықтың наразылығы ең алдымен,  белең алған жемқорлық пен әділетсіздікке, бағаның себепсіз шарықтап өсуіне, осыған орай халықтың тұрмыс жағдайларының нашарлауына байланысты  орын алғандығы белгілі. Ал газ бағасының қымбаттауы тұтанғалы тұрған өртке тиген ұшқын сияқты болды. Бұның өзі ұзақ жылдардан бері ішке жиналып қалған әділетсіздікке, жемқорлыққа, билік өкілдерінің заңды белден басқан арсыздықтарына деген жұртшылықтың ашу-ызасының атылған жанартаудай сыртқа шапшуының бір көрінісі болған сияқты.